لیشمانیا یک بیماری انگلی منتقل‌شونده توسط پشه خاکی (Sand fly) است که می‌تواند سه شکل اصلی ایجاد کند: لیشمانیوز پوستی (سالک)، لیشمانیوز پوستی-مخاطی و لیشمانیوز احشایی (کالا آزار). تشخیص سریع و دقیق آن نقش حیاتی در درمان موفق و پیشگیری از عوارض جدی دارد، زیرا برخی گونه‌ها می‌توانند به ناهنجاری‌های شدید پوستی یا مرگ منجر شوند.
اهداف آزمایش‌های تشخیصی لیشمانیا
– شناسایی مستقیم انگل یا DNA لیشمانیا در نمونه‌های بافتی یا خونی
– تعیین گونه لیشمانیا برای انتخاب درمان مناسب و پیش‌بینی پیش‌آگهی
– پایش پاسخ به درمان در بیماران مبتلا
روش‌های اصلی تشخیص لیشمانیا
۱. بررسی میکروسکوپی
آزمون طلایی برای تشخیص قطعی با رؤیت شکل آماستیگوت (Amastigote) در نمونه‌های بافتی
– نمونه‌گیری از:
– ضایعات پوستی (سالک)
– مغز استخوان یا طحال (کالا آزار)
– رنگ‌آمیزی با گیمسا یا هماتوکسیلین-ائوزین برای مشاهده انگل‌ها
۲. کشت انگل
– در محیط‌های اختصاصی مانند NNN یا آگار خون‌دار
– استفاده از آسپیراسیون ضایعه یا بیوپسی پوستی
– نتیجه‌گیری معمولاً چند هفته طول می‌کشد
– قابلیت انجام آنالیز ایزوآنزیمی یا روش‌های بیوشیمیایی برای شناسایی گونه
۳. آزمون‌های سرولوژی (آنتی‌بادی‌یابی)
– ارزش بالا در لیشمانیوز احشایی
– محدودیت در بیماری پوستی به دلیل پاسخ ایمنی ضعیف
– امکان واکنش متقاطع با انگل Trypanosoma cruzi
۴. روش‌های مولکولی (PCR)
– تشخیص DNA انگل با حساسیت و سرعت بالا
– امکان تعیین گونه با توالی‌یابی ژنتیکی
– نتیجه در چند روز (در مقابل چند هفته در روش‌های مرسوم)
ویژگی‌های تشخیص بر اساس نوع بیماری
- لیشمانیوز پوستی (سالک):
– نمونه از لبه فعال زخم یا بیوپسی
– میکروسکوپ و PCR روش‌های اصلی تشخیص هستند
- لیشمانیوز احشایی (کالا آزار):
– آسپیراسیون مغز استخوان ارجح به دلیل ایمنی بیشتر نسبت به طحال
– سرولوژی به‌عنوان روش حمایتی
– کشت و PCR برای شناسایی و تعیین گونه
- لیشمانیوز پوستی-مخاطی:
– ترکیب نمونه‌گیری از ضایعه پوستی و نواحی مخاطی
– PCR برای شناسایی دقیق‌تر گونه‌ها توصیه می‌شود
نکات ایمنی در نمونه‌گیری
– آسپیراسیون طحال تنها در مراکز مجهز و با احتیاط بالا انجام می‌شود، زیرا خطر خونریزی مرگبار وجود دارد
– در بیماران HIV مثبت، انگل ممکن است در محل‌های غیرمعمول مانند دستگاه گوارش یافت شود
سوالات متداول
۱. آیا آزمایش خون ساده برای تشخیص سالک کافی است؟
خیر، آزمایش خون به‌تنهایی برای تشخیص قطعی سالک کارایی ندارد و باید نمونه بافتی بررسی شود.
۲. آیا تعیین گونه لیشمانیا مهم است؟
بله، زیرا گونه‌های مختلف پاسخ درمانی متفاوت و پیش‌آگهی‌های گوناگون دارند.
۳. آیا PCR جایگزین کامل روش‌های سنتی شده است؟
خیر، PCR مکمل روش‌های میکروسکوپی و کشت است، گرچه مزیت سرعت و دقت بالاتری دارد.
خلاصه کلیدی
تشخیص دقیق لیشمانیا نیازمند ترکیب اطلاعات بالینی، میکروسکوپی، کشت، روش‌های مولکولی و گاهی آزمون‌های سرولوژی است. انتخاب روش بستگی به نوع بیماری (پوستی یا احشایی)، شرایط بیمار و امکانات آزمایشگاهی دارد.
منابع :
– [CDC – Clinical Testing and Diagnosis for Leishmaniasis]
– [Cleveland Clinic – Leishmaniasis Diagnosis & Tests]
No.114
۰۴/۰۶
