دمانس یا زوال شناختی تنها ناشی از آلزایمر یا عروق مغزی نیست. در برخی بیماران، علت اصلی اختلال حافظه و رفتار ممکن است ناهنجاری در متابولیسم فلزات ضروری مانند مس و روی باشد. این عناصر ریزمغذی نقش حیاتی در عملکرد نورونی، انتقال عصبی و محافظت اکسیداتیو دارند. مطالعات جدید نشان داده‌اند که اختلال در تعادل مس و روی می‌تواند منجر به دمانس‌های نادر اما قابل درمان شود.
چرا بررسی مس و روی در دمانس اهمیت دارد؟
مغز انسان برای انجام عملکردهای روزمره خود به تعادل دقیق یون‌های فلزی نیاز دارد.
– **مس (Copper)** برای فعالیت آنزیم‌هایی مانند سیتوکروم C اکسیداز و دوپامین بتا هیدروکسیلاز ضروری است.
– **روی (Zinc)** نقش کلیدی در پایداری سیناپس‌ها، حافظه و محافظت از نورون‌ها در برابر رادیکال‌های آزاد دارد.
وقتی این تعادل به‌هم بخورد — چه در اثر کمبود و چه تجمع — مسیرهای متابولیک مغزی تغییر یافته و علائم روانی و شناختی شبیه آلزایمر یا اسکیزوفرنی ظاهر می‌شوند.
تست‌های آزمایشگاهی برای ارزیابی اختلالات مس و روی
پزشکان برای بررسی نقش این دو عنصر در دمانس، از مجموعه‌ای از آزمایش‌های تخصصی استفاده می‌کنند:
– سطح مس سرم (Serum Copper):
محدوده طبیعی بین ۸۰ تا ۱۵۵ µg/dL است. کاهش آن ممکن است نشانگر کمبود یا بیماری ویلسون باشد.
– سرولوپلاسمین (Ceruloplasmin):
پروتئینی است که مس را در خون حمل می‌کند. مقدار پایین آن (<۲۰ mg/dL) همراه با مس پایین، نشانگر ویلسون است.
– مس ۲۴ساعته ادرار:
در دمانس‌های مرتبط با تجمع مس افزایش می‌یابد (>۱۰۰ µg/24h).
– روی سرم (Serum Zinc):
مقدار طبیعی حدود ۷۰–۱۲۵ µg/dL است. کاهش آن با افزایش آسیب اکسیداتیو و اختلال شناختی مرتبط است.
بیماری‌های نادری که با عدم تعادل مس و روی باعث دمانس می‌شوند
۱. بیماری ویلسون (Wilson’s Disease)
در این بیماری ژنتیکی، حذف مس از بدن مختل می‌شود و در مغز، کبد و چشم‌ها تجمع می‌یابد.
علائم شناختی و عصبی:
– تغییر در رفتار، افسردگی، فراموشی زودرس
– حرکات غیرارادی یا پارکینسونیسم
– وجود حلقه‌ی قهوه‌ای–طلایی در قرنیه (حلقه‌ی کایزر–فلیشر)
تشخیص: سطح پایین سرولوپلاسمین، مس سرم پایین و مس ادرار بالا.
کمبود روی و دمانس التهابی
روی آنتی‌اکسیدانی قوی است که در برابر التهاب میکروگلیال محافظت می‌کند. کاهش طولانی‌مدت آن در سالمندان باعث:
– افت حافظه کوتاه‌مدت
– خستگی ذهنی و کاهش تمرکز
– افزایش آسیب سلولی به‌دلیل رادیکال‌های آزاد
مطالعات نشان داده‌اند که تجویز مکمل روی می‌تواند در برخی بیماران با کمبود خفیف، بهبود شناختی قابل توجهی ایجاد کند.
مسمومیت با مس و دمانس ایدیوپاتیک (Idiopathic Copper Toxicity)
افزایش طولانی‌مدت مس در اثر آب مسی یا مکمل‌های غیرمجاز می‌تواند منجر به تجمع فلز در سیستم لیمبیک شود.
علائم:
– اضطراب، رفتار وسواسی، اختلال در خواب
– زوال تدریجی حافظه و خشم‌های ناگهانی
– یافته MRI: پرسیگنال در هسته‌های قاعده‌ای
ارتباط مس و روی با آلزایمر و دمانس‌های آتیپیک
تحقیقات نشان می‌دهد:
– سطوح روی پایین و مس بالا در خون، با افزایش پلاک‌های آمیلوئیدی و فسفریلاسیون تاو در مغز مرتبط‌اند.
– نسبت مس به روی (Cu/Zn ratio) بیش از ۱.۵ یک شاخص خطر برای دمانس آتیپیک محسوب می‌شود.
– مکمل‌یاری با روی یا کاهش مواجهه با مس در مراحل اولیه می‌تواند روند پیشرفت بیماری را آهسته کند.
چه زمانی تست روی و مس باید درخواست شود؟
پزشک در صورت مشاهده موارد زیر آزمایش‌های مس و روی را تجویز می‌کند:
– دمانس زودرس (قبل از ۶۰ سالگی)
– علائم عصبی همراه با لرزش یا حرکات غیرارادی
– دمانس همراه با اختلال کبدی یا حلقه‌ی قرنیه‌ای
– سابقه استفاده از مکمل‌های حاوی فلزات سنگین
نکات تغذیه‌ای برای حفظ تعادل مس و روی
– کاهش مصرف ظروف مسی و منابع مکمل غیرپزشکی
– مصرف متعادل غذاهای سرشار از روی (ماهی، تخم‌مرغ، مغزها)
– جلوگیری از مصرف بیش‌ازحد کبد گاو یا مکمل‌های مس
– تامین نیاز روزانه: حدود ۸–۱۱ mg روی و ۰.۹ mg مس در بزرگسالان
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا تست مس و روی برای همه بیماران با فراموشی لازم است؟
خیر. فقط در دمانس‌های نادر یا موارد مشکوک به اختلالات متابولیک باید انجام شود.
۲. اگر مس پایین باشد، آیا باید مکمل مصرف کرد؟
تنها در صورت تأیید پزشک. مصرف خودسرانه می‌تواند سبب آسیب کبدی یا عصبی شود.
۳. آیا روی زیاد می‌تواند خطرناک باشد؟
بله، مصرف بالای روی (>۴۰ mg/day) می‌تواند جذب مس را مهار کرده و خود باعث کمبود ثانویه مس شود.
جمع‌بندی
اختلال در تعادل مس و روی یکی از علل پنهان و در عین حال قابل درمان برخی دمانس‌های نادر و آتیپیک است. بررسی هم‌زمان این دو عنصر با تست‌های خونی و ادراری، می‌تواند به تشخیص زودرس و پیشگیری از زوال شناختی برگشت‌پذیر کمک کند. پزشکان توصیه می‌کنند بیماران مبتلا به دمانس‌های زودرس حتما از نظر مس و روی بررسی شوند تا در صورت وجود نقص، درمان هدفمند آغاز گردد.
منابع :
۱. [MedlinePlus – Copper Blood Test]
2. [LabTestsOnline – Zinc Test]
No.36
۰۴/۰۸