سیستم کمپلمان، بخشی حیاتی از ایمنی ذاتی بدن است که در تشخیص و حذف سلول‌های آسیب‌دیده، میکروب‌ها و کمپلکس‌های ایمنی نقش ایفا می‌کند. این سیستم از بیش از ۳۰ پروتئین پلاسما و غشایی تشکیل شده است که به‌صورت زنجیره‌ای فعال می‌شوند و واکنش‌هایی التهابی و تخریبی را هدایت می‌کنند.
در برخی شرایط خاص، مانند همولیز اتوایمیون (Autoimmune Hemolytic Anemia – AIHA)، این سیستم به جای دفاع از بدن، بر ضد سلول‌های خودی عمل کرده و گلبول‌های قرمز را هدف قرار می‌دهد. بررسی دقیق اجزای C3 و C4، دو پروتئین اصلی کمپلمان، نقشی مهم در تشخیص، پایش و درک شدت بیماری دارد.
سیستم کمپلمان و مسیرهای فعال‌سازی آن
سیستم کمپلمان از سه مسیر اصلی برای فعال‌سازی تشکیل شده است:
- مسیر کلاسیک (Classical Pathway): با اتصال آنتی‌بادی‌های IgG یا IgM به سطح سلول‌ها آغاز می‌شود و نقش عمده‌ای در بیماری‌های خودایمنی دارد.
- مسیر آلترناتیو و لکتین: در پاسخ‌های التهابی عمومی یا عفونت‌های میکروبی فعال می‌شوند.
در همولیز اتوایمیون، عمدتاً مسیر کلاسیک فعال می‌شود؛ زیرا آنتی‌بادی‌های خودی به سطح گلبول‌های قرمز متصل شده و کمپلمان را تحریک می‌کنند. فعال شدن متوالی پروتئین‌ها منجر به تشکیل کمپلکس نهایی MAC (Membrane Attack Complex) می‌گردد که با سوراخ کردن غشای گلبول قرمز، آن را تخریب می‌کند.
نقش پروتئین‌های C3 و C4 در پاسخ ایمنی و همولیز
C3 و C4 از اجزای مرکزی مسیر کلاسیک هستند و سطح آنها در خون به‌طور قابل توجهی تحت تأثیر فعالیت کمپلمان قرار می‌گیرد.
C4: در مراحل ابتدایی مسیر کلاسیک فعال می‌شود. کاهش سطح C4 معمولاً نشان‌دهنده فعالیت زودهنگام کمپلمان و درگیری ایمنی کلاسیک است.
C3: در مراحل میانی و نهایی فعال‌سازی مصرف می‌شود و نمایانگر شدت کلی تخریب کمپلمان و واکنش التهابی است.
کاهش این دو فاکتور در خون معمولاً به معنای فعالیت بیش از حد سیستم کمپلمان در پاسخ به آنتی‌بادی‌های خودی است که به گلبول قرمز متصل شده‌اند.
ارتباط سطح C3 و C4 با نوع همولیز اتوایمیون
همولیز اتوایمیون بر اساس دمای فعال‌سازی آنتی‌بادی‌ها به دو گروه اصلی تقسیم می‌شود:
۱. همولیز گرم (Warm AIHA):
بیشتر توسط آنتی‌بادی‌های IgG ایجاد می‌شود. در این حالت معمولاً مسیر کمپلمان به‌طور ناقص فعال است؛ بنابراین کاهش C3 خفیف ممکن است دیده شود، اما C4 اغلب طبیعی باقی می‌ماند.
تخریب گلبول قرمز اغلب در طحال رخ می‌دهد (فاگوسیتوز توسط ماکروفاژها).
۲. همولیز سرد (Cold AIHA):
منشأ آن آنتی‌بادی‌های IgM است که در دمای پایین فعال می‌شوند. IgM محرک قوی مسیر کلاسیک کمپلمان است و سبب کاهش واضح C3 و C4 در سرم می‌شود.
در این نوع، همولیز بیشتر در خون محیطی و کبد رخ می‌دهد و ممکن است لیز مستقیم گلبول قرمز از طریق MAC دیده شود.
اندازه‌گیری همزمان سطح C3 و C4 می‌تواند به متخصص کمک کند تا نوع مسیر فعال‌شده را شناسایی کرده و بین همولیزهای گرم و سرد تمایز قائل شود.
چرا بررسی C3 و C4 در AIHA اهمیت دارد؟
اطلاعات حاصل از تغییرات این فاکتورها نه‌تنها در تشخیص بلکه در ارزیابی پاسخ به درمان نیز ارزش بالینی دارند.
- در تشخیص:
کاهش همزمان C3 و C4 نشان‌دهنده فعال شدن کلاسیک کمپلمان در اثر آنتی‌بادی‌های خودی است. - در پیش‌آگهی:
پایین بودن مداوم سطح C3/C4 ممکن است حاکی از فعالیت مداوم بیماری یا همزمانی با بیماری‌های خودایمنی دیگر مانند لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE) باشد. - در پایش درمان:
با بهبود بیمار و مهار پاسخ ایمنی (به‌ویژه با کورتیکواستروئیدها یا ریتوکسیماب)، معمولاً سطح C3 و C4 به‌تدریج افزایش می‌یابد.
ارتباط با سایر مارکرهای آزمایشگاهی
تفسیر نتایج C3 و C4 باید همزمان با سایر تست‌ها انجام شود:
- تست Coombs مستقیم (DAT) برای تعیین وجود آنتی‌بادی یا کمپلمان روی سطح RBC.
- سطح هموگلوبین و لاکتات دهیدروژناز (LDH) برای ارزیابی شدت همولیز.
- سطح بیلی‌روبین غیرکونژوگه برای سنجش تخریب هموگلوبین.
- مقایسه با CRP و ESR برای افتراق التهاب‌های سیستمیک از پاسخ‌های همولیتیک.
رویکرد درمانی هدفمند بر پایه مسیر کمپلمان
با شناخت دقیق نقش کمپلمان در تخریب RBCها، درمان‌های نوینی در حال توسعه است:
- کورتیکواستروئیدها: مهار تولید آنتی‌بادی‌ها و کاهش تحریک کمپلمان.
- ایمونوگلوبولین وریدی (IVIg): مسدود کردن گیرنده‌های Fc و کاهش تخریب سلولی.
- مهارکننده‌های کمپلمان (Eculizumab): مهار مستقیم C5 و جلوگیری از تشکیل MAC، که در موارد مقاوم مورد بررسی قرار گرفته است.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا کاهش C3 و C4 همیشه به معنی بیماری خودایمنی است؟
خیر. کاهش آنها می‌تواند در عفونت‌های مزمن، التهاب‌های گسترده یا مصرف بیش‌از‌حد کمپلمان نیز مشاهده شود. تفسیر نهایی باید با سایر شاخص‌ها انجام شود.
۲. در لوپوس و همولیز اتوایمیون همزمان چه وضعیتی رخ می‌دهد؟
در بیماران مبتلا به SLE که دچار همولیز شده‌اند، کاهش قابل توجه C3 و C4 معمولاً نشان‌دهنده فعال بودن همزمان پاسخ ایمنی لوپوسی و مسیر کمپلمان است.
۳. آیا بررسی C3/C4 برای پایش درمان مفید است؟
بله، با کاهش التهاب و کنترل تولید آنتی‌بادی‌ها، معمولاً سطح این پروتئین‌ها به‌تدریج طبیعی می‌شود و این تغییرات شاخص بهبودی هستند.
جمع‌بندی
پایش دقیق سطح C3 و C4 در بیماران مبتلا به همولیز اتوایمیون، یکی از مؤثرترین ابزارهای آزمایشگاهی برای درک عمق و منشاء فعالیت کمپلمان است. کاهش این دو پروتئین معمولاً نشان‌دهنده فعال شدن مسیر کلاسیک در اثر آنتی‌بادی‌های خودی علیه گلبول‌های قرمز است. آگاهی از این تغییرات به پزشک کمک می‌کند مسیر درمانی دقیق‌تر، از جمله استفاده هدفمند از داروهای مهارکننده ایمنی یا کمپلمان را انتخاب کند.
منابع :
۱. [Mayo Clinic – Complement C3 and C4 Blood Test Overview]
۲. [CDC – Immune and Complement Function in Hemolytic Disorders]
No.71
۰۴/۰۸