فریتین معمولاً به‌عنوان پروتئین ذخیره‌کننده آهن شناخته می‌شود، اما در حقیقت، نقشی فراتر از متابولیسم آهن دارد. در بیماری‌های خودایمنی و التهابی مزمن، سطح بالای فریتین اغلب نشانه‌ای از فعال بودن سیستم ایمنی و التهاب سیستمیک است نه صرفاً فراوانی آهن. در چنین شرایطی، فریتین به بخشی از پاسخ ایمنی بدن تبدیل می‌شود و اطلاعات ارزشمندی از وضعیت ایمنی و التهابی بیمار به پزشک می‌دهد.
فریتین در بدن چه نقشی دارد؟
فریتین ترکیبی از زنجیره‌های H و L است که در سلول‌های کبد، مغز استخوان و ماکروفاژها نگهداری می‌شود. وظیفه اصلی آن ذخیره و آزادسازی کنترل‌شده آهن است تا از آسیب ناشی از رادیکال‌های آزاد جلوگیری کند.
اما در شرایط التهاب، تولید فریتین تحت کنترل سایتوکاین‌هایی مانند IL‑۶ و TNF‑α افزایش می‌یابد. این افزایش، بخشی از پاسخ دفاعی بدن برای محدود کردن آهن در دسترس میکروارگانیسم‌ها است؛ زیرا آهن برای تکثیر بسیاری از عوامل عفونی ضروری است.
چرا فریتین در بیماری‌های خودایمنی بالا می‌رود؟
در التهاب مزمن خودایمنی مانند لوپوس، روماتوئید آرتریت یا سندرم استیل، افزایش فریتین نشانه‌ای از فعالیت سیستم ایمنی محسوب می‌شود، نه تجمع آهن. این فرآیند از چند مسیر ایجاد می‌شود:
– تحریک ترشح سایتوکاین‌ها (به‌ویژه IL‑۱β و IL‑۶) که بیان فریتین را در سلول‌های کبدی و ماکروفاژی افزایش می‌دهند.
– کاهش هپسیدین و احتباس آهن داخل سلول‌ها که باعث آزادسازی کمتر آهن به خون می‌شود.
– نقش محافظتی فریتین در اکسیداسیون و استرس سلولی؛ بدن برای مهار آسیب اکسیداتیو، سطح فریتین را بالا می‌برد.
بنابراین، بالا بودن فریتین می‌تواند بازتابی از طغیان سیستم ایمنی باشد، نه پرآهنی.
افتراق بین فریتین بالا در التهاب و هموکروماتوز
فریتین بالا همیشه به معنای افزایش کل آهن بدن نیست.
در بیماری‌های خودایمنی، معمولاً همراه با فریتین بالا، آهن سرمی پایین و اشباع ترانسفرین کاهش‌یافته دیده می‌شود. این الگو به عنوان آنمی بیماری مزمن (Anemia of Chronic Disease) شناخته می‌شود.
در مقابل، در هموکروماتوز یا مصرف بیش‌ازحد آهن، فریتین بالا با آهن سرمی زیاد و اشباع ترانسفرین بالا همراه است.
فریتین به عنوان شاخص التهاب مزمن
در مطالعات بالینی، فریتین به عنوان یکی از پروتئین‌های فاز حاد شناخته می‌شود، مشابه با CRP و ESR. افزایش مداوم فریتین در بیماری‌های خودایمنی مزمن معمولاً با شدت التهاب یا فعال بودن بیماری همبستگی دارد.
مثلاً:
- در لوپوس فعال (Active SLE)**، فریتین بالا همراه با افزایش IL‑۶ و افت CRP دیده می‌شود.
- در سندرم استیل بالغین (AOSD)**، فریتین می‌تواند تا چند هزار واحد افزایش یابد و به عنوان معیار تشخیصی کمک‌کننده باشد.
- در ماکروفاژ اکتیوشن (MAS)**، افزایش شدید فریتین یکی از شاخص‌های هشداردهنده محسوب می‌شود.
رویکرد بالینی برای تفسیر فریتین بالا
هنگام مواجهه با فریتین بالا، باید چند فاکتور اساسی در نظر گرفته شود:
– سطح آهن سرمی و اشباع ترانسفرین: برای تشخیص پرآهنی یا التهاب.
– CRP و ESR: مقایسه روند التهاب با فریتین.
– علامت‌های بالینی: تب، خستگی، درد مفصل، یا بثورات پوستی ممکن است نشان‌دهنده منشأ خودایمنی باشند.
– بررسی عفونت یا بدخیمی نهفته در صورت افزایش مداوم بدون علت مشخص.
نکاتی برای مدیریت بالینی
– درمان، بر اساس کنترل علت زمینه‌ای التهاب انجام می‌شود، نه کاهش مستقیم فریتین.
– در بیماران خودایمنی، بهبود کنترل بیماری معمولاً فریتین را نیز به محدوده طبیعی بازمی‌گرداند.
– بدون وجود شواهد پرآهنی، فصد یا درمان‌های کاهنده آهن توصیه نمی‌شود.
پرسش‌های متداول
۱. آیا فریتین بالا همیشه خطرناک است؟
خیر. در بسیاری از بیماری‌های التهابی مزمن یا حتی عفونت‌ها، بالا رفتن فریتین بخشی از پاسخ طبیعی بدن است و به خودی خود خطرناک نیست.
۲. آیا مکمل آهن در فریتین بالا مجاز است؟
در صورت بالا بودن فریتین، مصرف آهن بدون بررسی دقیق، توصیه نمی‌شود؛ زیرا می‌تواند به تجمع بیش‌ازحد آهن منجر شود.
۳. آیا کاهش فریتین با دارو امکان‌پذیر است؟
در اغلب موارد، درمان علت زمینه‌ای (مثلاً کنترل التهاب لوپوس یا روماتوئید آرتریت) باعث کاهش فریتین می‌شود، نه داروی خاص ضد فریتین.
جمع‌بندی
فریتین تنها شاخصی برای ذخیره آهن نیست؛ بلکه آینه‌ای از وضعیت ایمنی بدن است. در التهاب‌های مزمن خودایمنی، فریتین نقش دوگانه‌ای دارد: هم تنظیم‌کننده پاسخ ایمنی و هم محافظ در برابر آسیب اکسیداتیو. تفسیر هوشمندانه فریتین، همراه با سایر شاخص‌های آزمایشگاهی و بالینی، کلید تشخیص افتراقی دقیق بین التهاب، عفونت و پرآهنی است.
منابع :
– [High Ferritin and Inflammation – Mayo Clinic]
– [High Ferritin and Autoimmune Conditions – Cleveland Clinic]
No.73
۰۴/۰۸