واسکولیت (Vasculitis) گروهی از بیماری‌های التهابی است که در آن سیستم ایمنی، دیواره رگ‌های خونی را هدف قرار می‌دهد و موجب التهاب و تخریب آنها می‌شود. بسته به نوع واسکولیت، ممکن است ارگان‌های حیاتی مانند کلیه، ریه، پوست، اعصاب محیطی و مغز درگیر شوند. در تشخیص و پایش واسکولیت، دو مارکر ایمنی بسیار مهم هستند: ANA (آنتیبادی ضد هسته) و ANCA (آنتیبادی ضد سیتوپلاسم نوتروفیل). بررسی همزمان و ارتباط ANA و ANCA ، می‌تواند جهت‌گیری تشخیص را به سمت واسکولیت سیستمیک خودایمنی هدایت کند.
ANA و ANCA؛ دو شاخص متفاوت اما مکمل در واسکولیت‌ها
۱. نقش ANA در پاسخ ایمنی خودی
آنتیبادی ضد هسته (ANA) عمدتاً علیه اجزاء هسته‌ای سلول‌ها (مانند DNA، هیستون و ریبونوکلئوپروتئین‌ها) ساخته می‌شود. وجود ANA به‌طور کلاسیک در بیماری‌هایی مانند لوپوس سیستمیک (SLE)، اسکلرودرمی و سندروم شوگرن دیده می‌شود.
با این حال، در برخی از انواع واسکولیت‌های ارگان‌های متعدد نیز ANA ممکن است مثبت شود، به‌ویژه در فرم‌هایی که واسکولیت با بیماری بافت همبند (CTD) هم‌پوشانی دارد.
نکات کلیدی:
– ANA مثبت با تیتر بالا و الگوی هموژن معمولاً در واسکولیت لوپوسی دیده می‌شود.
– ANA ممکن است در واسکولیت‌های ثانویه به داروها یا ویروس‌ها نیز ظاهر شود.
۲. نقش ANCA در واسکولیت‌های نکروزان
آنتیبادی ضد سیتوپلاسم نوتروفیل (ANCA) شاخص اختصاصی‌تر التهاب دیواره رگ‌هاست. دو نوع اصلی ANCA عبارت‌اند از:
– c‑ANCA (علیه پروتئیناز‑۳ یا PR3) – بیشتر در گرانولوماتوز ویگنر (GPA) مشاهده می‌شود.
– p‑ANCA (علیه میلوپراکسیداز یا MPO) – بیشتر در پلی‌آنژئیت میکروسکوپیک (MPA) و سندرم چرگ–اشتراوس (EGPA) دیده می‌شود.
افزایش سطح ANCA مستقیماً با شدت التهاب و درگیری ارگان‌ها همچون کلیه و ریه ارتباط دارد.
هم‌افزایی ANA و ANCA در واسکولیت ارگان‌های متعدد
در شرایط بالینی پیچیده، ترکیب مثبت بودن ANA و ANCA می‌تواند نشان‌دهنده الگوی خاصی از واسکولیت هم‌پوشان (Overlap Vasculitis) باشد. این فرم‌ها معمولاً همزمان ویژگی‌های یک بیماری بافت همبند و یک واسکولیت کلاسیک را نشان می‌دهند.
– بیماران مبتلا به لوپوس با درگیری کلیوی ممکن است ANA و p‑ANCA مثبت به‌طور همزمان داشته باشند.
– در سندرم‌های خودایمنی دارویی (Drug‑Induced Vasculitis) ـ مثل آنچه با پروپیل‌تیواوراسیل یا هیدرالازین دیده می‌شود ـ ANA و ANCA هر دو مثبت می‌شوند.
– این الگوی دوگانه معمولاً بیانگر فعال‌شدن گسترده مسیرهای ایمنی سلولی و هومورال است که بر رگ‌ها و بافت‌های مختلف اثر می‌گذارد.
ارزش بالینی تشخیص همزمان ANA و ANCA
۱. افتراق بین واسکولیت اولیه و ثانویه
- واسکولیت اولیه (مانند GPA یا MPA): معمولاً ANCA مثبت و ANA منفی است.
- واسکولیت ثانویه به خودایمنی یا دارو: ANA و ANCA غالباً هر دو مثبت‌اند.
۲. ارزیابی آسیب چندارگانی
- در بیماران دارای درگیری ریه، کلیه، پوست و مفاصل، وجود هر دو آنتیبادی نشانه واسکولیت سیستمیک با زمینه خودایمنی فعال‌تر است.
- ANA مثبت می‌تواند درگیری پوستی و مفصلی را نشان دهد، در حالی که ANCA مثبت بیانگر درگیری عروقی ریه و کلیه است.
۳. پیگیری پاسخ به درمان
- کاهش تیتر ANCA به‌ویژه در GPA می‌تواند شاخص بهبود محسوب شود.
- تداوم ANA مثبت در عین کاهش ANCA ممکن است بیانگر باقی‌ماندن زمینه خودایمنی مزمن باشد.
مکانیسم ایمونوپاتولوژیک هم‌زمانی ANA و ANCA
در واسکولیت‌های خودایمن چندارگانی، مسیرهای مختلفی درگیرند:
– فعال‌سازی نوتروفیل‌ها توسط ANCA که منجر به آزادسازی رادیکال‌های آزاد و تخریب اندوتلیوم می‌شود.
– تحریک لنفوسیت‌های B و T در حضور ANA که چرخه خودایمنی را طولانی‌تر می‌کند.
– ترکیب این دو پاسخ، باعث ایجاد التهاب پایدار در مویرگ‌ها و آسیب همزمان به کلیه، پوست و ریه می‌گردد.
نکات کلیدی در تفسیر نتایج آزمایش
– مثبت بودن ANA یا ANCA تنها با یافته‌های بالینی معنا پیدا می‌کند؛ تکیه صرف بر آزمایش ممکن است تشخیص اشتباه ایجاد کند.
– در بیماران مشکوک به واسکولیت سیستمیک، درخواست پنل کامل ایمونولوژیک (ANA، ANCA، کمپلمان C3/C4، CRP، ESR) الزامی است.
– برخی داروها مانند هیدرالازین، مینوسیکلین و پروپیل‌تیواوراسیل قادرند هر دو تست را مثبت کنند (لوپوس یا واسکولیت دارویی).
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا مثبت بودن ANA و ANCA به معنی وجود بیماری قطعی است؟
خیر، در برخی افراد سالم یا مبتلایان به عفونت‌های مزمن ممکن است به‌صورت گذرا مثبت شوند؛ تفسیر باید همراه علائم بالینی باشد.
۲. آیا با درمان، سطح ANA و ANCA کاهش می‌یابد؟
بله، در اغلب بیماران با پاسخ مناسب به درمان ضدالتهاب یا ایمنی‌مهارکننده، تیتر این آنتی‌بادی‌ها کاهش می‌یابد.
۳. در چه شرایطی پزشک هر دو تست را همزمان درخواست می‌دهد؟
در موارد درگیری چندارگانی (ریه، کلیه، پوست یا اعصاب) یا وقتی شک به واسکولیت ثانویه به لوپوس یا دارو وجود دارد.
جمع‌بندی
وجود همزمان ANA و ANCA در بیماران مبتلا به واسکولیت چندارگانی، نه‌تنها تیت مهمی در جهت تشخیص دقیق‌تر است، بلکه میزان شدت درگیری ایمنی را نیز نشان می‌دهد. این دو آنتیبادی مکمل یکدیگرند و به پزشک در تمایز بین واسکولیت اولیه، ثانویه، و فرم‌های دارویی بیماری کمک می‌کنند.
منابع :
– [Mayo Clinic – Vasculitis Diagnosis and Autoantibodies]
– [CDC – Chronic Inflammatory and Autoimmune Conditions]
No.113
۰۴/۰۸
