سیستم تنفسی یکی از حساس‌ترین بخش‌های بدن در برابر التهاب و تخریب بافتی است. بسیاری از بیماری‌های خودایمنی و التهابی ریه‌ها می‌توانند باعث آسیب تدریجی بافت آلوئولی شوند. یکی از عوامل محافظ در برابر این آسیب‌ها آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین (Alpha‑۱ Antitrypsin, AAT) است؛ پروتئینی که توسط کبد تولید شده و از بافت ریه در برابر آنزیم‌های مخرب نوتروفیلی، به‌ویژه الاستاز، محافظت می‌کند. در سال‌های اخیر، بررسی سطح تست آنتی‌تریپسین به عنوان گامی کلیدی در تشخیص و افتراق سندرم‌های اتوایمیون ریوی مانند COPD خودایمنی، واسکولیت‌های آلوئولی، یا فیبروز بینابینی با منشأ ایمنی شناخته شده است.
آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین چیست و چرا اهمیت دارد؟
آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین یکی از گلیکوپروتئین‌های اصلی پلاسماست که در کبد ساخته می‌شود و به وسیله جریان خون به بافت‌های محیطی به‌ویژه ریه منتقل می‌گردد. این پروتئین از گروه مهارکننده‌های سرین پروتئاز (Serpin) بوده و نقش آن جلوگیری از تخریب الاستین در آلوئول‌ها است.
کمبود این پروتئین، چه به صورت ژنتیکی (نقص در ژن SERPINA1) و چه اکتسابی (در اثر استرس اکسیداتیو یا التهاب خودایمنی)، می‌تواند منجر به آسیب مزمن ریه شود.
ارتباط تست آنتی‌تریپسین با سندرم‌های اتوایمیون ریوی
تغییر در سطح یا ساختار AAT در بیماران دارای زمینه ایمنی خاص می‌تواند زمینه‌ساز روندهای التهابی و مخرب در ریه‌ها باشد. در پژوهش‌های بالینی از جمله مراکز مرجع بین‌المللی مانند Mayo Clinic و Cleveland Clinic، ارتباط قابل توجهی بین کاهش AAT و بروز سندرم‌های زیر گزارش شده است:
– واسکولیت آلوئولی اتوایمیون (مانند GPA و MPA): در این وضعیت تخریب بافتی توسط نوتروفیل‌ها تشدید شده و کمبود AAT شدت التهاب را افزایش می‌دهد.
– فیبروز بینابینی با منشأ ایمنی (Autoimmune ILD): کمبود AAT می‌تواند پاسخ فایبروژنیک را تحریک و سبب پیشرفت زودرس بیماری شود.
– انسداد مزمن ریوی در بیماران خودایمنی (Autoimmune‑like COPD): در بیماران فاقد سابقه سیگار، کاهش AAT ممکن است چهره‌ی بالینی مشابه COPD ایجاد کند.
– سندرُم اوِرلپ (Overlap Syndrome) بین بیماری‌های کبدی و ریوی: در بیماران دارای هپاتیت خودایمنی یا لوپوس، کاهش AAT ممکن است هم در ریه و هم در کبد بروز یابد.
تست آنتی‌تریپسین؛ روش انجام و تفسیر
این تست با اندازه‌گیری غلظت AAT در سرم خون، وضعیت تولید و عملکرد این پروتئین را نشان می‌دهد. در صورت‌بروز نتایج غیرطبیعی، آزمایش ژنتیکی برای تعیین فنوتیپ (مانند PiZZ یا PiSZ) انجام می‌شود.
مراحل تحلیل:
– نمونه‌گیری از خون و ارسال سرم به آزمایشگاه.
– اندازه‌گیری کمی آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین (واحد mg/dL).
– ارزیابی هم‌زمان تست‌های عملکرد کبد (AST ، ALT و ALP) برای افتراق علل کبدی.
– در بیماران با تظاهرات خودایمنی ریوی، ممکن است **تست‌های ANA، ANCA، و CRP** نیز هم‌زمان انجام شوند.
تفسیر نتایج:
– بیش از ۱۵۰ mg/dL: طبیعی یا پاسخ فاز حاد به التهاب.
– کمتر از ۸۰ mg/dL: نشانگر کمبود آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین.
– زیر ۵۰ mg/dL یا فنوتیپ ZZ: خطر بالای آمفیزم زودرس یا واسکولیت فعال.
چرا این تست در بیماران خودایمنی ریوی اهمیت دارد؟
در بیماران با التهاب مزمن ریوی یا سندرم‌های اتوایمیون، بررسی سطح AAT کمک می‌کند:
– منشأ ژنتیکی یا اکتسابی آسیب بافتی ریه مشخص شود.
– از مصرف داروهای محرک تخریب بافت (مانند کورتون طولانی‌مدت یا ایمونوتراپی‌ها) به‌صورت بی‌رویه جلوگیری شود.
– تصمیم‌گیری برای درمان جایگزینی آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین (AAT replacement therapy) انجام گیرد؛ درمانی که می‌تواند سرعت پیشرفت فیبروز و آمفیزم را کاهش دهد.
درمان و پیگیری بیماران
- درمان جایگزینی (Infusion Therapy): تزریق آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین خالص در بیماران دارای نقص تأیید‌شده، معمولاً به‌صورت هفتگی.
- درمان ضدالتهاب و تعدیل ایمنی: مهارکننده‌های TNF‑α یا کورتیکواستروئیدها در موارد همراه با واسکولیت یا فیبروز فعال.
- توصیه‌های حمایتی: پرهیز از سیگار، واکسیناسیون آنفلوآنزا و پنوموکوک، و مانیتورینگ دوره‌ای سرم AAT و عملکرد ریه.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا تست آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین فقط برای بیماران مبتلا به COPD انجام می‌شود؟
خیر، در بیماران با علائم ریوی ناشی از بیماری‌های خودایمنی (مانند واسکولیت یا فیبروز بینابینی) نیز کاربرد دارد.
۲. آیا استرس یا التهاب می‌تواند سطح AAT را افزایش دهد؟
بله، چون AAT یک پروتئین فاز حاد است، در شرایط التهابی ممکن است سطح آن بالا رود و نقص حقیقی را پنهان کند.
۳. آیا درمان جایگزینی آلفا‑۱ آنتی‌تریپسین برای همه بیماران لازم است؟
تنها در بیمارانی که آزمایش، کمبود شدید یا فنوتیپ پرخطر را نشان دهد، این درمان تجویز می‌شود.
جمع‌بندی
تست آنتی‌تریپسین یکی از تست های ارزشمند تشخیصی در بررسی علل خودایمنی آسیب ریوی است. این تست امکان افتراق بین نقص ژنتیکی، التهاب ایمنی فعال و عوارض دارویی را فراهم کرده و به انتخاب راهبرد درمانی دقیق‌تر کمک می‌کند. تشخیص به‌موقع این کمبود، نه تنها از پیشرفت آمفیزم و فیبروز جلوگیری می‌کند، بلکه خطر بروز واسکولیت و عوارض چندسیستمی را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد.
منابع:
– [Mayo Clinic – Alpha‑۱ Antitrypsin Test]
– [Cleveland Clinic – Alpha‑۱ Antitrypsin Deficiency]
No. 117
۰۴/۰۸
