آزمایش ctDNA (DNA توموری گردش‌کننده) یکی از پیشرفته‌ترین فناوری‌های انکولوژی مدرن است که امکان پایش، ردیابی و ارزیابی پاسخ به درمان سرطان را تنها از طریق یک نمونه خون فراهم می‌کند. این روش که به آن بیوپسی مایع (Liquid Biopsy) نیز گفته می‌شود، تحولی بزرگ در تشخیص زودهنگام عود بیماری، شناسایی مقاومت دارویی و انتخاب درمان‌های هدفمند ایجاد کرده است.
ctDNA چیست؟
-
ctDNA قطعات کوچکی از DNA توموری هستند که در اثر مرگ سلول‌های سرطانی (آپوپتوز یا نکروز) وارد جریان خون می‌شوند.
-
این قطعات دارای جهش‌های ژنتیکی، تغییرات اپی‌ژنتیکی یا بازآرایی‌های خاص مرتبط با سرطان هستند و با تحلیل آن‌ها می‌توان اطلاعات ژنتیکی تومور را بدون بیوپسی بافتی به دست آورد.
کاربردهای بالینی ctDNA در پیگیری سرطان
-
پایش پاسخ به درمان
-
کاهش سطح ctDNA پس از شیمی‌درمانی یا درمان هدفمند → نشانه پاسخ مناسب
-
افزایش مجدد ctDNA → هشدار اولیه برای عود بیماری یا مقاومت دارویی
-
-
تشخیص زودهنگام عود
-
ctDNA می‌تواند ماه‌ها پیش از مشاهده در تصویربرداری یا علائم بالینی، عود بیماری را شناسایی کند.
-
-
شناسایی مقاومت به داروهای هدفمند
-
با بررسی جهش‌های جدید، نوع مقاومت دارویی (مثلاً جهش ثانویه EGFR در سرطان ریه) قابل تشخیص است و می‌توان درمان را اصلاح کرد.
-
-
جایگزین بیوپسی بافتی در شرایط خاص
-
در بیماران ناتوان یا مواردی که دسترسی به تومور دشوار است، ctDNA می‌تواند اطلاعات دقیق ژنتیکی را بدون تهاجم فراهم کند.
-
مراحل انجام آزمایش ctDNA
-
نمونه‌گیری خون (معمولاً ۱۰ میلی‌لیتر)
-
استخراج پلاسما و جداسازی ctDNA
-
تحلیل با تکنیک‌های پیشرفته مانند:
-
دیجیتال PCR (dPCR)
-
روش‌های حساس مولکولی مثل BEAMing
-
-
تفسیر نتایج شامل:
-
نوع جهش‌ها
-
بار توموری (Tumor Burden)
-
تغییرات کلونال
-
در چه سرطان‌هایی از ctDNA استفاده می‌شود؟
| نوع سرطان | کاربردهای ctDNA |
|---|---|
| سرطان ریه غیرکوچک (NSCLC) | شناسایی جهش EGFR، بررسی مقاومت به درمان |
| سرطان کولورکتال | بررسی جهش‌های RAS/NRAS، پایش پاسخ به درمان |
| سرطان پستان متاستاتیک | ارزیابی عود و تغییرات درمانی |
| ملانوما | شناسایی جهش BRAF |
| سرطان پروستات، تخمدان، پانکراس | در حال مطالعه یا استفاده محدود در مراکز پیشرفته |
مزایا و محدودیت‌های آزمایش ctDNA
✔ مزایا:
-
کاملاً غیرتهاجمی
-
مناسب برای تکرار در بازه‌های زمانی درمان
-
تشخیص زودهنگام تغییرات ژنتیکی
-
مناسب برای تومورهای متاستاتیک یا غیرقابل‌جراحی
-
افزایش دقت تصمیم‌گیری درمانی
❌ محدودیت‌ها:
-
حساسیت کمتر در تومورهای کوچک یا با بار ژنتیکی کم
-
هزینه بالا و نیاز به تکنولوژی پیشرفته
-
ممکن است در برخی سرطان‌ها (مانند مغز یا برخی لوکمی‌ها) ctDNA در خون شناسایی نشود
پرسش‌های متداول
آیا می‌توان از ctDNA به‌جای MRI یا CT استفاده کرد؟
خیر، این آزمایش مکمل تصویربرداری است، نه جایگزین. اما در برخی موارد تغییرات ctDNA زودتر از تصویربرداری قابل مشاهده است.
چند وقت یک‌بار باید ctDNA انجام شود؟
بسته به نوع سرطان، شدت بیماری و نوع درمان، معمولاً هر ۱ تا ۳ ماه یک‌بار.
آیا همه بیماران سرطانی باید این آزمایش را انجام دهند؟
خیر، این آزمایش بیشتر در سرطان‌های متاستاتیک، مقاوم به درمان یا تحت درمان هدفمند توصیه می‌شود.
جمع‌بندی
آزمایش ctDNA روشی نوین، غیرتهاجمی و بسیار دقیق برای پایش بیماری در بیماران سرطانی است. این آزمایش با یک نمونه ساده خون می‌تواند اطلاعات ژنتیکی تومور را ارائه داده و پزشکان را در تصمیم‌گیری‌های درمانی، تشخیص زودهنگام عود و انتخاب درمان‌های شخصی‌سازی‌شده یاری کند. استفاده از این فناوری در مراکز پیشرفته انکولوژی جهان رو به افزایش است و آینده درمان سرطان را متحول خواهد کرد.
منابع :
ASCO – Guidelines on ctDNA Use
Nature Reviews Cancer – Clinical Applications of ctDNA
No. 23
۰۴/۰۵
