آزمایش مایع مغزی–نخاعی (Cerebrospinal Fluid) یا CSF مایعی شفاف است که مغز و نخاع را دربر می‌گیرد، ضربه‌گیر بافت عصبی است و به دفع مواد زائد کمک می‌کند. آنالیز CSF—که معمولاً با نمونه‌گیری از کمر (لومبار پانکچر/اسپاینال‌تپ) انجام می‌شود—یکی از ارزشمندترین آزمایش‌ها برای تشخیص سریع و دقیق عفونت‌ها (مانند مننژیت و انسفالیت)، خونریزی زیرعنکبوتیه، بیماری‌های التهابی/خودایمنی سیستم عصبی (مثل ام‌اس)، درگیر‌ی‌های بدخیمی و برخی اختلالات متابولیک است.
چه زمانی پزشک آزمایش CSF را توصیه می‌کند؟
- شک به مننژیت یا انسفالیت: تب، سردرد شدید، گردن‌سفتی، اختلال سطح هوشیاری، تشنج یا حساسیت به نور
- سردرد ناگهانی و بسیار شدید با شک به خونریزی زیرعنکبوتیه (SAH): به‌ویژه اگر سی‌تی‌اسکن اولیه طبیعی باشد
- علائم بیماری‌های التهابی/خودایمنی: بی‌حسی یا گزگز پایدار، دوبینی، اختلال تعادل، علائم گذرای عصبی (در شک به ام‌اس)
- پیگیری بدخیمی‌ها: تهاجم مننژها توسط تومورها (کارسینوماتوز/لنفوماتوز مننژی)
- ارزیابی تب‌های نامشخص با علائم عصبی یا برخی اختلالات متابولیک و نورولوژیک نادر
نمونه‌گیری چگونه انجام می‌شود؟
روش استاندارد لومبار پانکچر است: با بی‌حسی موضعی سوزن باریک در فضای بین‌مهره‌ای کمری وارد می‌شود، فشار افتتاحی اندازه‌گیری و چند لوله CSF جمع‌آوری می‌گردد.
ا معمولاً نیاز به ناشتایی نیست. بعد از نمونه‌گیری ممکن است سردرد وضعیتی رخ دهد که غالباً با استراحت و مایعات بهبود می‌یابد.
در آزمایشگاه چه چیزهایی روی CSF بررسی می‌شود؟
• ظاهر و رنگ: شفاف/کدر، وجود خون یا زردی (گزیانتوکرومی)
• فشار افتتاحی: بالا بودن آن در مننژیت، خونریزی، تومور یا اختلال جذب CSF دیده می‌شود
شمارش و افتراق سلولی:
• نوتروفیل غالب → بیشتر به نفع مننژیت باکتریال
• لنفوسیت غالب → بیشتر در مننژیت ویروسی/قارچی یا بیماری‌های التهابی
بیوشیمی:
• پروتئین CSF: افزایش در عفونت‌ها، التهاب، تومور یا مسدودشدن جریان CSF
• گلوکز CSF (همراه قند خون): پایین در مننژیت باکتریال/سلی/قارچی؛ معمولاً طبیعی در ویروسی‌ها
میکروب‌شناسی: رنگ‌آمیزی گرم، کشت و PCR برای باکتری/ویروس/قارچ (به‌ویژه در شروع درمان تجربی اهمیت دارد)
مارکرهای تکمیلی در موارد انتخابی: لاکتات CSF، آنتی‌ژن‌های قارچی، کریپتوکوک آنتی‌ژن، وی‌دی‌آر‌ال CSF (در شک به سفلیس عصبی)
• ایمونولوژی و بیماری‌های دمیلینه‌کننده: IgG Index، باندهای الیگوکلونال یا زنجیره‌های سبک کِـپّا در شک به ام‌اس
• سیتولوژی: بررسی سلول‌های بدخیم در کارسینوماتوز/لنفوماتوز مننژی
الگوهای شایع نتایج به زبان ساده
• مننژیت باکتریال:
ظاهر کدر، نوتروفیل بالا، پروتئین بالا، گلوکز پایین، فشار افتتاحی بالا
اقدام فوری درمانی (آنتی‌بیوتیک داخل‌وریدی) همزمان با ارسال نمونه ضروری است
• مننژیت ویروسی:
لنفوسیت غالب، پروتئین خفیف تا متوسط بالا، گلوکز معمولاً طبیعی، PCR ویروسی کمک‌کننده
• مننژیت قارچی/سِلی:
لنفوسیت غالب، پروتئین بالا، گلوکز پایین یا طبیعی؛ آنتی‌ژن‌های اختصاصی و کشت/PCR راهگشا
• خونریزی زیرعنکبوتیه (SAH):
حضور پایدار گلبول قرمز در لوله‌ها یا گزیانتوکرومی؛ تفسیر همراه با تصویربرداری
• ام‌اس (بیماری‌های دمیلینه‌کننده):
o IgG Index بالا و/یا باندهای الیگوکلونال مثبت در کنار شواهد MRI و معاینه عصبی
مزایا و محدودیت‌های CSF آنالیز
مزایا
- دسترسی مستقیم به محیط سیستم عصبی مرکزی
- امکان تشخیص سریع علت (عفونت/خونریزی/التهاب/بدخیمی)
- کمک به پایش پاسخ درمانی در برخی بیماری‌ها
محدودیت‌ها
- نیاز به مهارت و شرایط مناسب (برخی بیماران به تصویربرداری قبل از LP نیاز دارند)
- امکان نتایج منفی کاذب در مراحل بسیار اولیه یا پس از مصرف زودهنگام آنتی‌بیوتیک
- لزوم تفسیر در بستر بالینی و به‌همراه تصویربرداری
ایمنی و موارد منع نسبی
در شک به افزایش فشار داخل‌جمجمه یا ضایعه فضاگیر، ابتدا تصویربرداری (معمولاً CT/MRI) انجام می‌شود.
اختلالات شدید انعقادی یا عفونت در محل ورود سوزن از موارد منع نسبی هستند.
تصمیم درباره تعویق LP یا شروع درمان تجربی باید بر عهده تیم درمان باشد.
برای آمادگی بهتر این نکات را بدانید
• داروهای ضدانعقاد/ضدپلاکت و بیماری‌های زمینه‌ای را حتماً به پزشک اطلاع دهید.
• پس از نمونه‌گیری، به‌مدت ۲۴ ساعت آب کافی بنوشید و استراحت کنید؛ در سردردهای مقاوم، درمان‌های حمایتی (و در موارد خاص «بلاد پچ») مؤثرند.
• در شک به مننژیت، درمان نباید به‌دلیل انتظار برای نتیجه آزمایش به تأخیر بیفتد.
سؤالات پرتکرار (FAQ)
۱) آیا برای تشخیص مننژیت همیشه باید CSF گرفت؟
در حضور علائم بالینی قوی، آنالیز CSF بسیار کمک‌کننده است؛ اما اگر تاخیر در نمونه‌گیری رخ دهد، درمان تجربی باید سریعاً آغاز شود.
۲) آیا انجام LP دردناک است؟
با بی‌حسی موضعی معمولاً درد خفیف و قابل‌تحمل است. بیشتر افراد تنها احساس فشار یا تیرکشیدن کوتاه‌مدت دارند.
۳) اگر جواب‌ها طبیعی باشد ولی علائم ادامه داشته باشد چه؟
ممکن است نیاز به تکرار LP، انجام PCR اختصاصی‌تر، تصویربرداری تکمیلی یا ارزیابی‌های دیگر باشد—قضاوت با پزشک معالج است.
۴) سردرد بعد از LP طبیعی است؟
بله، در اقلیتی از بیماران رخ می‌دهد و معمولاً طی چند روز با استراحت و مایعات برطرف می‌شود.
۵) چه مدت تا آماده‌شدن نتایج طول می‌کشد؟
برخی نتایج پایه (ظاهر، سلول‌ها، پروتئین/گلوکز) در همان روز آماده می‌شوند؛ کشت‌ها و برخی PCRها چند روز زمان می‌برند.
جمع‌بندی
آنالیز CSF یکی از ستون‌های تشخیص در نورولوژی حاد است. با نمونه‌گیری صحیح، ارسال کامل برای سلول‌شناسی/بیوشیمی/میکروب‌شناسی و تفسیر هماهنگ با علائم و تصویربرداری می‌توان به‌سرعت میان مننژیت باکتریال، ویروسی و قارچی، خونریزی زیرعنکبوتیه، ام‌اس و درگیری مننژها با تومور تمایز گذاشت—و همین تمایز، مسیر درمان و پیش‌آگهی بیمار را تغییر می‌دهد.
منابع :
Mayo Clinic – Cerebrospinal fluid (CSF) analysis
LabTestsOnline – Cerebrospinal Fluid (CSF) Testing
No. 42
۰۴/۰۵