فولات (یا ویتامین B₉)، که اغلب به‌خاطر نقش آن در پیشگیری از نقایص لوله عصبی در دوران بارداری شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین بازیگران پنهان در صحنه سلامت روان و عملکرد شناختی است. سال‌هاست که پژوهش‌های بالینی ارتباط معناداری میان سطوح پایین فولات سرم و افزایش خطر ابتلا به افسردگی شدید، ضعف حافظه و کاهش سرعت پردازش اطلاعات یافته‌اند.
این مقاله به بررسی این می‌پردازد که چگونه فولات در مغز عمل می‌کند، کمبود آن چه پیامدهای عصبی-روانی دارد و چگونه آزمایش‌های ساده خونی می‌توانند در تشخیص و درمان دمانس‌های ناشی از کمبود فولات مفید باشند.
نقش فولات در تولید انتقال‌دهنده‌های عصبی
عملکرد اصلی فولات در مغز، حمایت از چرخه‌های متیلاسیون است. این فرآیند حیاتی، مولکول‌های لازم برای تولید مواد شیمیایی مهم مغز (نوروترانسمیترها) را فراهم می‌کند:
– تولید SAMe: فولات برای تبدیل هموسیستئین به متیونین ضروری است، که سپس به S-آدنوزیل‌متیونین (SAMe) تبدیل می‌شود. SAMe یکی از مهم‌ترین مولکول‌های دهنده متیل در مغز است.
– سنتز سروتونین و دوپامین: SAMe برای سنتز انتقال‌دهنده‌های عصبی تنظیم‌کننده خلق‌وخو (مانند سروتونین، دوپامین و نوراپی‌نفرین) ضروری است.
کمبود فولات، چرخه تولید SAMe را کُند کرده و منجر به کمبود نسبی این نوروترانسمیترها و در نتیجه، بروز علائم خلقی می‌شود.
فولات پایین و افسردگی مقاوم به درمان
شواهد علمی متعددی، به‌ویژه در Mayo Clinic، نشان می‌دهند که بیماران مبتلا به افسردگی شدید و مقاوم به درمان اغلب سطوح پایینی از فولات یا فرم فعال آن (L-متیل‌فولات) را دارند.
– عدم پاسخ به SSRIها: ازآنجاکه داروهای رایج افسردگی (مانند SSRIها) تنها تلاش می‌کنند سروتونین موجود را حفظ کنند، اگر فولات پایین باشد و سروتونین کافی تولید نشود، پاسخ درمانی ضعیف خواهد بود.
– افزایش خطر عود: کمبود فولات نه تنها شروع افسردگی را تسهیل می‌کند، بلکه خطر عود آن را نیز پس از درمان موفقیت‌آمیز افزایش می‌دهد.
– ارتباط با ژنتیک: برخی افراد به‌دلیل جهش‌های ژنی (مانند MTHFR) در تبدیل اسید فولیک معمولی به فرم فعال آن ناتوان هستند و نیاز به مکمل‌دهی با L-متیل‌فولات دارند.
پیامدهای کمبود فولات بر عملکرد شناختی
ارتباط میان کمبود فولات و ضعف شناختی اغلب با افزایش سطح هموسیستئین تشدید می‌شود.
– *افزایش هموسیستئین و آسیب عروقی: همان‌طور که در موضوع قبل مطرح شد، فولات برای دفع هموسیستئین ضروری است. هموسیستئین بالا یک سمّ عروقی قوی است که به سلول‌های اندوتلیال آسیب می‌رساند، خطر سکته‌های کوچک (میکروسکوپی) را افزایش داده و جریان خون مغزی را مختل می‌کند.
– ضعف شناختی و دمانس: این آسیب‌های عروقی مزمن منجر به کاهش حجم مغز، به‌ویژه در نواحی حیاتی مانند هیپوکامپ (مرکز حافظه) شده و در نهایت باعث زوال شناختی یا دمانس می‌شود.
– علائم خاص: ضعف شناختی مرتبط با کمبود فولات معمولاً با کاهش سرعت پردازش، مشکل در برنامه‌ریزی و اختلال در حافظه کوتاه مدت مشخص می‌شود.
تشخیص کمبود فولات سرم
آزمایش‌های آزمایشگاهی برای ارزیابی این وضعیت عبارت‌اند از:
– فولات سرم (Serum Folate): نشان‌دهنده سطح اخیر فولات در خون است. سطح بالاتر از ۳ ng/mL (یا ۷ nmol/L) معمولاً طبیعی تلقی می‌شود، اما بسیاری از پزشکان سطوح بالاتر را برای سلامت بهینه مغز ترجیح می‌دهند.
– فولات گلبول قرمز (Red Blood Cell Folate): نشان‌دهنده ذخیره طولانی‌مدت فولات در بدن است و در برخی موارد ارجحیت دارد.
– هموسیستئین پلاسما: این تست اغلب به‌صورت همزمان برای ارزیابی عملکرد کلی چرخه متیلاسیون و تعیین شدت کمبود B₉ و B₁₂ درخواست می‌شود.
درمان و بهبود علائم عصبی
اصلاح کمبود فولات می‌تواند یک مداخله درمانی ساده اما مؤثر باشد:
– تغذیه مناسب: مصرف سبزیجات برگ سبز تیره (اسفناج، کلم)، مرکبات و حبوبات.
– مکمل‌دهی: در موارد کمبود شدید یا افسردگی مقاوم به درمان، پزشک ممکن است مکمل‌های فولیک اسید یا به‌ویژه L-متیل‌فولات (فرم فعال و زیست‌فراهم‌تر) را تجویز کند.
– توجه به B₁₂: فولات و ویتامین B₁₂ در چرخه متیلاسیون به هم وابسته هستند. اصلاح کمبود فولات بدون اصلاح همزمان کمبود B₁₂ می‌تواند آسیب عصبی را تشدید کند، لذا هر دو باید ارزیابی و اصلاح شوند.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا کمبود فولات باعث آلزایمر می‌شود؟
کمبود فولات به‌طور مستقیم عامل آلزایمر نیست، اما عامل خطر مهمی برای دمانس عروقی و ضعف شناختی است که علائم آن می‌تواند شبیه آلزایمر باشد.
۲. چرا باید فولات فعال (متیل‌فولات) مصرف کنم؟
اگر دارای جهش‌های ژنی در مسیر متیلاسیون (مانند MTHFR) باشید، بدن شما نمی‌تواند فولات معمولی را به‌اندازه کافی فعال کند. متیل‌فولات مستقیماً وارد مسیرهای تولید نوروترانسمیتر می‌شود.
۳. آیا می‌توانم با رژیم غذایی فولات را افزایش دهم؟
بله، برای کمبودهای خفیف، غذاهای غنی‌شده و سبزیجات برگ سبز کمک می‌کنند، اما کمبودهای شدید نیازمند مکمل‌درمانی تحت نظر پزشک هستند.
جمع‌بندی
فولات یک ماده مغذی حیاتی برای حفظ عملکرد روان و شناختی است. سطح پایین فولات سرم به‌عنوان یک عامل خطر برای افسردگی مقاوم به درمان و ضعف شناختی ناشی از آسیب‌های عروقی شناخته می‌شود. غربالگری فولات و هموسیستئین به‌ویژه در افراد مسن با دمانس‌های غیرقابل توجیه یا بیماران با افسردگی شدید، یک ابزار تشخیصی ارزشمند است که می‌تواند به درمانی مؤثر و هدفمند منجر شود.
منابع :
۱. [Mayo Clinic – Folic Acid and Mental Health]
2. [Cleveland Clinic – Folate Deficiency and Depression]
No.38
۰۴/۰۸
