در بدن انسان، انتقال‌دهنده‌های عصبی به‌طور ظریفی میان فعال‌سازی نورونی و مهار عصبی تعادل ایجاد می‌کنند. مهم‌ترین مهارکننده نورونی ـ گاما آمینوبوتیریک اسید (GABA) ـ نقش کلیدی در کنترل تحریک‌پذیری مغز دارد. اما هنگامی که سطح GABA در خون یا مایع مغزی–نخاعی بیش از حد بالا می‌رود، این تعادل شکننده برهم می‌خورد و مغز ممکن است وارد مرحله‌ای پنهان از اختلال عملکرد عصبی یا انسفالوپاتی متابولیک شود.
مطالعات جدید نشان می‌دهند که افزایش GABA نه‌تنها پیامد یک بیماری زمینه‌ای است، بلکه می‌تواند علامت هشدار زودرس آسیب مغزی متابولیک محسوب گردد.
نقش بنیادی GABA در عملکرد مغز
GABA اصلی‌ترین انتقال‌دهنده مهاری سیستم عصبی مرکزی است و از دکربوکسیلاسیون گلوتامات توسط آنزیم گلوتامات دکربوکسیلاز (GAD) ساخته می‌شود. عملکردهای حیاتی آن عبارت‌اند از:
– تنظیم هیجان و اضطراب
– کنترل تون حرکتی عضلات
– ثبات فعالیت الکتریکی نورون‌ها
– پیشگیری از تشنج
اما زمانی‌که سنتز، متابولیسم یا برداشت GABA از سیناپس دچار اختلال شود، مقدار آن در مغز افزایش یافته و اثرات بالینی قابل‌توجهی ایجاد می‌کند.
علل افزایش سطح GABA در خون و مغز
افزایش GABA معمولاً ناشی از یک مشکل متابولیک، دارویی یا ساختاری در مغز است. مهم‌ترین علل عبارت‌اند از:
– هایپرآمونمی: بالا بودن آمونیاک خون در بیماری‌های کبدی باعث تبدیل گلوتامات به گلوتامین و در ادامه، اختلال در چرخه گلوتامات–GABA می‌شود.
– نارسایی کبد یا انسفالوپاتی کبدی: کاهش تجزیه ترکیبات مهاری و افزایش GABA در CSF و خون.
– مصرف بیش‌ازحد داروهای بنزودیازپینی یا باربیتورات‌ها: این داروها گیرنده‌های GABA-A را بیش‌فعال کرده و اثر مهاری را تشدید می‌کنند.
– اختلالات مادرزادی متابولیسم GABA مانند نقص در اسید سوکسینیک سمی‌آلدئید دهیدروژناز (SSADH deficiency).
– هیپوکسی مغزی و اختلال عملکرد میتوکندری: سبب مهار آنزیم‌های چرخه کربس و افزایش تجمع GABA می‌شود.
پیامدهای عصبی و ذهنی افزایش GABA
افزایش بیش‌ازحد GABA در مغز می‌تواند علائمی مشابه وضعیت‌های افسردگی شدید یا انسفالوپاتی شبه‌دارویی ایجاد کند. شایع‌ترین تظاهرات عبارت‌اند از:
– خواب‌آلودگی و کاهش سطح هوشیاری
– سردرگمی ذهنی یا گیجی متناوب
– گفتار آهسته و نامنسجم
– کاهش تمرکز و اختلال حافظه کوتاه‌مدت
– کندی حرکتی یا آتاکسی
– در مراحل پیشرفته: کما و تغییرات EEG شبیه انسفالوپاتی متابولیک
ارتباط GABA با انسفالوپاتی کبدی
در انسفالوپاتی کبدی، متابولیت‌های مهاری مشتق از اسید چرب (از جمله گاما‌آمینوبوتیریک کمپلکس‌ها) افزایش می‌یابند و به گیرنده‌های GABA وصل می‌شوند. این فعال‌سازی مزمن گیرنده‌های مهاری موجب:
– مهار مداوم فعالیت نورونی در قشر مغز
– اختلال در رفتار، گفتار و هوشیاری
– بروز EEG با امواج آهسته‌ای که hallmark انسفالوپاتی است
استفاده از ترکیباتی مانند فلاومزنیل (Flumazenil) که گیرنده GABA-A را مهار می‌کند، در این بیماران گاه به بهبود گذرای هوشیاری کمک می‌کند؛ شاهدی بالینی بر نقش پررنگ GABA در این اختلال.
روش‌های تشخیص و آزمایش‌های مرتبط
تشخیص قطعی افزایش GABA نیازمند ترکیب بررسی بالینی با یافته‌های آزمایشگاهی و تصویربرداری است:
– اندازه‌گیری مستقیم GABA: در مایع مغزی–نخاعی یا پلاسما با روش HPLC یا طیف‌سنجی جرمی
– Spectroscopy MRI: برای ارزیابی سطحGABA در مناطق خاص مغز (ویژه لوب فرونتال و پاریتال)
– ارزیابی عملکرد کبد و سطح آمونیاک: برای تشخیص انسفالوپاتی هیپرآمونمیک
– EEG: الگوی امواج آهسته و سه‌فازی در انسفالوپاتی متابولیک
درمان و مدیریت بالینی
استراتژی درمانی بستگی به علت زمینه‌ای دارد، اما اصول کلی شامل موارد زیر است:
– اصلاح اختلال متابولیک (مانند درمان هیپرآمونمی با لاکتولوز یا ریفاکسیمین)
– کاهش تحریک گیرنده‌های GABA-A در بیماران با انسفالوپاتی دارویی
– اجتناب از مصرف همزمان داروهای آرام‌بخش و الکل
– پایش دقیق وضعیت تنفسی و سطح هوشیاری در بیماران ICU
در اختلالات مادرزادی متابولیسمGABA، رویکرد درمانی معمولاً حمایتی و تغییری در رژیم غذایی ویتامین‌محور است.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا افزایشGABA خطرناک است؟
بله، در صورتی‌که ناشی از بیماری‌های متابولیک یا دارویی باشد، می‌تواند باعث اختلال شدید هوشیاری شود.
۲. آیا رژیم غذایی بر سطح GABAتأثیر دارد؟
مصرف زیاد الکل یا داروهای آرام‌بخش ممکن است سطحGABA را افزایش دهد؛ اما غذاهای حاویGABA به‌طور معمول تأثیر بالینی خاصی ندارند.
۳. آیا می‌توان GABAرا در آزمایش خون عمومی سنجید؟
خیر. این اندازه‌گیری نیازمند روش‌های تخصصی در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی است و در آزمایش‌های معمولی وجود ندارد.
پیام بالینی
افزایش سطح GABA، اگرچه اغلب به‌عنوان پدیده‌ای ثانویه تلقی می‌شود، اما می‌تواند **شاخص هشداردهنده آغاز انسفالوپاتی پنهان** باشد. بررسی سطح GABA در کنار مارکرهایی مانند آمونیاک و لاکتات، به‌ویژه در بیماران دچار گیجی ناشناخته یا سابقه بیماری کبدی، می‌تواند مسیر تشخیص را به‌موقع هدایت کند.
منابع :
۱. [MedlinePlus – Gamma-Aminobutyric Acid (GABA)]
2. [LabTestsOnline – Ammonia and Metabolic Encephalopathy Tests]
No.45
۰۴/۰۸