در حوزه روماتولوژی و پاتولوژی، گروهی از اختلالات التهابی مزمن، توجه محققان را به خود جلب کرده‌اند که با افزایش قابل توجه زیرگروهی از آنتی‌بادی‌ها، یعنی ایمونوگلوبولین G4 (IgG4) مشخص می‌شوند. این اختلالات که تحت عنوان جامع بیماری‌های مرتبط با IgG4 (IgG4-RD) شناخته می‌شوند، یک سندروم سیستمیک فیبروالتهابی هستند که می‌توانند هم‌زمان چندین عضو بدن را درگیر کرده و منجر به آسیب‌های جدی و فیبروز پیشرونده شوند.
تشخیص دقیق این بیماری حیاتی است، زیرا تظاهرات آن غالباً تومورهای بدخیم یا سایر بیماری‌های خودایمنی را تقلید می‌کند. شناخت آنتی‌بادی‌های IgG4 و مکانیسم عمل آن‌ها، راهگشای تشخیص افتراقی و درمان هدفمند با داروهای تعدیل‌کننده ایمنی است.
ماهیت بیماری‌های مرتبط با IgG4 (IgG4-RD)
IgG4-RD یک وضعیت نسبتاً جدید بالینی است که از سال ۲۰۰۳ به بعد با درک بهتر ارتباط میان پانکراتیت خودایمنی و درگیری سایر ارگان‌ها به عنوان یک نهاد واحد شناخته شد.
ویژگی‌های پاتولوژیک کلیدی:
التهاب لنفوپلاسماسیتی متراکم: نفوذ تعداد زیادی از سلول‌های پلاسمایی و لنفوسیت‌ها به بافت‌های درگیر.
فیبروز شبکه‌ای (Storiform Fibrosis): نوعی تجمع بافت همبند (اسکار) که ظاهری شبیه به پره‌های چرخ دارد و مشخصه اصلی آسیب بافتی است.
افزایش سلول‌های پلاسمایی IgG4 مثبت: وجود سلول‌های پلاسمایی ترشح‌کنندهIgG4 در بافت درگیر با نسبت بالا به کل سلول‌های IgG مثبت (اغلب بیش از ۴۰٪).
چند‌ارگانی بودن: درگیری شایع ارگان‌هایی نظیر پانکراس، مجاری صفراوی، غدد بزاقی، غدد اشکی، و بافت‌های چشمی.
این سندروم ماهیتی فیبروالتهابی دارد، به این معنی که فرآیند التهاب به تدریج منجر به ایجاد بافت اسکار می‌شود که در نهایت می‌تواند عملکرد اندام را مختل کند.
تظاهرات بالینی: ارگان‌های درگیر و علائم
بیماری‌های مرتبط با IgG4 می‌توانند تقریباً هر ارگانی را درگیر کنند و اغلب خود را به شکل تورم یا توده بدون درد نشان می‌دهند که ممکن است به اشتباه تومور تلقی شود.
شایع‌ترین اندام‌های درگیر:
- پانکراس: شایع‌ترین شکل، پانکراتیت خودایمنی نوع ۱ (Type 1 AIP) است که می‌تواند باعث زردی انسدادی یا نارسایی پانکراس شود.
- مجاری صفراوی: ایجاد کلانژیت اسکلروزان مرتبط با IgG4 که منجر به تنگی مجاری صفراوی و نارسایی کبدی می‌شود.
- درگیری چشمی (IgG4-ROD): شامل التهاب غدد اشکی (داکریوآدنیت) و درگیری عضلات خارج چشمی؛ این حالت می‌تواند با مدار چشمی گریوز (Graves’ Orbitopathy) اشتباه گرفته شود.
- سایر درگیری‌ها: نفروپاتی بینابینی در کلیه‌ها، فیبروز مدیاستن در قفسه سینه، یا پریتونیت اسکلروزان در شکم.
راهکارهای تشخیصی: آزمایش سرم و اهمیت بیوپسی
تشخیص IgG4-RD بر اساس ترکیبی از یافته‌های بالینی، آزمایشگاهی، رادیولوژیک و پاتولوژیک است.
۱. شاخص‌های آزمایشگاهی سرم:
– سطح IgG4 سرمی: افزایش سطح سرمی IgG4 (معمولاً بالای ۱۴۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر). هرچند این شاخص به شدت در تشخیص کمک می‌کند، اما افزایش آن در برخی بیماری‌های دیگر (مانند آسم یا عفونت‌های انگلی) نیز دیده می‌شود، بنابراین به‌تنهایی کافی نیست.
– مارکرهای التهابی: ESR و CRP ممکن است در فاز فعال بیماری افزایش یابند، اما اغلب این افزایش به شدت عفونت‌های حاد نیست.
– سایر اتوآنتی‌بادی‌ها: برخلاف لوپوس، اتوآنتی‌بادی‌هایی نظیر Anti-dsDNA و Anti-CCP معمولاً منفی هستند.
۲. اهمیت بیوپسی بافت:
بیوپسی (نمونه‌برداری) از ارگان درگیر، به‌عنوان یک گام حیاتی توصیه شده است، برای تأیید تشخیص ضروری است. یافته‌های بافتی باید سه مورد اصلی (نفوذ لنفوپلاسماسیتی، فیبروز شبکه‌ای، و نسبت بالای IgG4+ پلاسماسل) را نشان دهند.
تشخیص افتراقی و تمایز از بدخیمی‌ها
یکی از بزرگترین چالش‌هایIgG4-RD، تشخیص افتراقی آن از سرطان‌ها است، زیرا توده‌های ارگانی ممکن است در هر دو حالت ایجاد شوند (مانند توده سر پانکراس).
رد بدخیمی: ارزیابی‌های تصویربرداری پیشرفته و بررسی دقیق پاتولوژی برای رد قطعی سرطان ضروری است.
تمایز از واسکولیت‌ها: برخلاف برخی واسکولیت‌ها، IgG4-RD معمولاً به عروق بزرگ‌تر آسیب نمی‌زند، اگرچه می‌تواند دیواره رگ‌ها را درگیر کند.
نقش نسبت IgG4 به کل IgG: در نمونه‌های بافتی، نسبت بالای سلول‌هایIgG4 مثبت به کل سلول‌های پلاسمایی IgG مثبت (بیش از ۴۰٪) قویاً به نفع IgG4-RD است.
درمان و پایش: کنترل التهاب و جلوگیری از فیبروز
هدف اصلی درمان، مهار التهاب و جلوگیری از آسیب‌های جبران‌ناپذیر ناشی از فیبروز است. خبر خوب این است که IgG4-RD یک بیماری قابل درمان است.
کورتیکواستروئیدها (مانند پردنیزولون): این داروها خط اول درمان هستند و اغلب منجر به پاسخ سریع بالینی و کاهش سطحIgG4 سرم می‌شوند. دوز دارو باید به‌تدریج و در طول زمان کاهش یابد.
داروهای تعدیل‌کننده ایمنی: در بیمارانی که به کورتون پاسخ نمی‌دهند، یا کسانی که نمی‌توانند دوز کورتون را کاهش دهند، داروهایی نظیر ریتوکسیماب (Rituximab) که سلول‌های B را هدف قرار می‌دهد، مؤثر هستند.
پایش بیمار: پس از درمان، پایش منظم سطح IgG4 سرم و تصویربرداری از ارگان‌های درگیر (مانند سی‌تی‌اسکن یا MRI) برای ارزیابی پاسخ به درمان و تشخیص عود بیماری ضروری است.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا IgG4-RD یک نوع سرطان است؟
خیر. این یک بیماری التهابی خوش‌خیم است. با این حال، توده‌های ایجادشده توسط آن ممکن است ظاهر توده‌های سرطانی را تقلید کنند، به همین دلیل رد بدخیمی در روند تشخیص ضروری است.
۲. اگر سطحIgG4 سرم من بالا باشد، آیا حتماً به IgG4-RD مبتلا هستم؟
خیر. افزایش IgG4 سرم در بسیاری از شرایط دیگر، از جمله آلرژی‌ها و بیماری‌های عفونی، دیده می‌شود. تشخیص IgG4-RD نیاز به شواهد قوی پاتولوژیک (بیوپسی) و بالینی دارد.
۳. آیا این بیماری می‌تواند درمان شود؟
بله، این بیماری به درمان با کورتیکواستروئیدها و داروهای هدفمند ایمنی بسیار پاسخگو است. هدف درمان، سرکوب التهاب و جلوگیری از پیشرفت فیبروز است.
جمع‌بندی
IgG4-RD یک سندروم سیستمیک التهابی مزمن است که مشخصه آن فیبروز و نفوذ سلول‌های پلاسمایی IgG4مثبت است. تشخیص آن یک فرآیند چندمرحله‌ای است که نیازمند دقت بالا برای افتراق از تومورها و سایر بیماری‌های التهابی است. با تشخیص به‌موقع و شروع درمان با کورتیکواستروئیدها و داروهای هدفمند، می‌توان عملکرد ارگان‌های درگیر را حفظ کرد و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشید.
منابع:
۱. [Mayo Clinic – Diagnostic Approach to IgG4-Related Disease]
2. [NIH / NCBI – IgG4-Related Disease: A Comprehensive Review]
No.68
۰۴/۰۸