بیماری‌های خودایمنی و بزرگ‌شدن غدد: چه آزمایش‌هایی لازم است؟

بزرگ‌شدن «غدد» در گفتگوهای روزمره می‌تواند به یکی از این‌ها اشاره داشته باشد:

• غدد لنفاوی (لنفادنوپاتی)

• تیروئید (گواتر)

• غدد بزاقی و اشکی

اگرچه عفونت‌ها و بدخیمی‌ها علل مهم هستند، طیفی از بیماری‌های خودایمنی نیز می‌توانند باعث تورم پایدار یا عودکننده شوند؛ از هاشیموتو و گریوز در تیروئید تا شوگرن در غدد بزاقی/اشکی و درگیری منتشر در بیماری‌هایی مانند لوپوس یا آرتریت روماتوئید.

---

چه زمانی به علت خودایمنی شک کنیم؟

• تورم مزمن یا عودکننده، بدون علائم عفونت حاد

• خشکی چشم و دهان (شوگرن)، علائم تیروئیدی (کاهش/افزایش وزن، تپش قلب، عدم تحمل سرما/گرما)

• علائم سیستمیک (درد و خشکی مفصل، راش پروانه‌ای، خستگی شدید)

• درگیری چند غده یا چند ارگان هم‌زمان

• سابقه شخصی یا خانوادگی بیماری خودایمنی

نکته: تشخیص بیماری‌های خودایمنی بر شرح‌حال + معاینه + ترکیب آزمایش‌ها استوار است و یک تست منفرد کافی نیست.

---

آزمایش‌های پایه

• CBC، ESR، CRP، آزمایش ادرار و پنل متابولیک → ارزیابی التهاب، کم‌خونی و درگیری کلیه/کبد

• ANA → تست غربالگری بسیاری از بیماری‌های بافت همبند؛ در صورت مثبت بودن باید با تست‌های اختصاصی ادامه داد (anti-dsDNA، ENA)

• در شک به آرتریت روماتوئید: RF و Anti-CCP همراه با ESR/CRP

• درگیری غده خاص (تیروئید، بزاقی، اشکی): تست‌های اختصاصی مربوط به همان غده

توجه: ANA مثبت به‌تنهایی بیماری را تأیید نمی‌کند و باید با علائم و سایر آزمایش‌ها تفسیر شود.

---

بزرگ‌شدن تیروئید (گواتر) با شک به علت خودایمنی

• TSH، FT4، FT3 → اولین قدم ارزیابی عملکرد تیروئید

• آنتی‌بادی‌های تیروئید:

  • TPOAb و TgAb → هاشیموتو

  • TRAb/TSI → گریوز (تشخیص پرکاری تیروئید خودایمنی)

• سونوگرافی تیروئید و در موارد انتخابی اسکن رادیودارو (RAIU)

---

بزرگ‌شدن غدد بزاقی یا اشکی (شک به شوگرن)

• ANA، RF، Anti-SSA/Ro و Anti-SSB/La → پنل اصلی شوگرن

• تست شیرمر (Schirmer) برای خشکی چشم

• سونوگرافی یا سالیوگرافی غدد بزاقی

• بیوپسی لب در موارد مبهم

در صورت تورم چندغده‌ای، بیماری IgG4-related disease هم مطرح است؛ سطح سرمی IgG4 می‌تواند کمک کند، ولی تشخیص قطعی اغلب با بیوپسی است.

---

 بزرگ‌شدن غدد لنفاوی

• CBC، ESR/CRP + ANA، anti-dsDNA، C3/C4 (لوپوس)

• در صورت علائم مفصلی: RF و Anti-CCP (آرتریت روماتوئید)

• سونوگرافی غدد لنفاوی → اگر غده سفت، ثابت یا بالای ترقوه باشد، یا همراه علائم هشدار (تب، تعریق شبانه، کاهش وزن)، بیوپسی ضروری است.
  

---

 IgG4-Related Disease

• درگیری غدد بزاقی، اشکی، پانکراس یا غدد لنفاوی

• IgG4 سرم ممکن است بالا باشد، ولی تشخیص قطعی نیاز به بیوپسی دارد

• در پانکراتیت خودایمنی: IgG4 + تصویربرداری (CT/MRI/EUS) + نمونه‌برداری برای رد بدخیمی
  

---

الگوریتم عملی انتخاب آزمایش‌ها

1. محل تورم مشخص شود:

   • تیروئید → TSH، FT4/FT3، TPOAb/TgAb، TRAb/TSI ± سونوگرافی

   • بزاقی/اشکی → ANA، RF، SSA/SSB، در موارد مشکوک IgG4 ± بیوپسی

   • لنفاوی → CBC، ESR/CRP، ANA، dsDNA، C3/C4؛ در صورت شک به بدخیمی → بیوپسی

2. بر اساس علائم سیستمیک:

   • مفصلی → RF، Anti-CCP

   • راش/درگیری کلیه → dsDNA، C3/C4، آزمایش ادرار

3. تصویربرداری هدفمند: سونوگرافی تیروئید/لنفاوی، MRI یا CT در موارد عمقی

 

---

سؤالات متداول (FAQ)

۱) آیا هر تورم غده‌ای نیاز به آزمایش دارد؟
خیر. موارد حاد و عفونی ممکن است فقط پیگیری شوند. اما تورم پایدار یا همراه با علائم هشدار باید بررسی شود.

۲) ANA مثبت به معنای بیماری قطعی است؟
خیر؛ ANA حساس است اما اختصاصی نیست و باید با تست‌های تکمیلی تفسیر شود.

۳) آزمایش شوگرن چه تفاوتی با سایر علل تورم بزاقی دارد؟
SSA/SSB در شوگرن کمک‌کننده‌اند، اما در IgG4-RD بیوپسی نقش اصلی دارد.

۴) برای گواتر چه آزمایش‌هایی لازم است؟
TSH، FT4/FT3 و در موارد خودایمنی TPOAb/TgAb (هاشیموتو) یا TRAb/TSI (گریوز).

---

جمع‌بندی

• تورم پایدار یا عودکننده غدد می‌تواند ناشی از بیماری‌های خودایمنی باشد.

• از تست‌های پایه (CBC، ESR/CRP، ANA) شروع کنید و سپس بر اساس محل و علائم، آزمایش‌های اختصاصی‌تر (تیروئید: TPOAb/TRAb؛ شوگرن: SSA/SSB؛ لوپوس: dsDNA/C3/C4؛ RA: RF/Anti-CCP؛ IgG4-RD: IgG4 ± بیوپسی) را اضافه کنید.

• در علائم هشدار، تصویربرداری و نمونه‌برداری به‌تعویق نیفتد.

• این راهنما جایگزین ویزیت پزشک نیست؛ ترکیب علائم و آزمایش‌ها کلید تشخیص دقیق است.

 

منابع :

Mayo Clinic

 CDC

 Testing.com

No. 75

۰۴/۰۵