غده‌های آدرنال (فوق‌کلیه) بخش مهمی از سامانه غدد درون‌ریز هستند که نقش تعیین‌کننده‌ای در تنظیم استرس، فشار خون، متابولیسم و عملکرد ایمنی دارند. هرگونه اختلال در فعالیت آن‌ها می‌تواند به عوارض جدی منجر شود. یکی از شایع‌ترین علل نارسایی آدرنال (بیماری آدیسون) در جوامع غیر‌عفونی، آدرنالیت خودایمنی است. در این حالت، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت آدرنال حمله کرده و موجب تخریب سلول‌های سازنده هورمون‌های حیاتی می‌شود. یکی از ابزارهای تشخیصی مهم در این مسیر، تست آنتی‑ACTH یا بررسی آنتی‌بادی‌های ضد‌هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک است.
آدرنالیت خودایمنی چیست؟
آدرنالیت خودایمنی حالتی است که در آن سیستم ایمنی، سلول‌های قشر آدرنال را هدف قرار می‌دهد. نتیجه این فرآیند، کاهش تدریجی تولید هورمون‌های استروئیدی شامل کورتیزول، آلدوسترون و آندوژن‌های آدرنال است. این بیماری می‌تواند به‌صورت ایزوله یا به همراه سایر بیماری‌های خودایمنی (مثل تیروئیدیت یا دیابت نوع ۱) بروز کند که در این صورت جزو «سندرم پلی‌غددی خودایمنی» طبقه‌بندی می‌شود.
هورمون ACTH و اهمیت آن در محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–آدرنال
هورمون ACTH (Adrenocorticotropic Hormone) از هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود و مستقیماً سلول‌های قشر آدرنال را برای ترشح کورتیزول تحریک می‌کند. کورتیزول با اثر تنظیمی خود بر مغز و هیپوفیز، موجب مهار ترشح بیشتر ACTH می‌شود. در نتیجه، هرگونه اختلال در این محور می‌تواند الگوی غیر‌عادی در سطح ACTH و کورتیزول ایجاد کند.
تست آنتی‑ACTH چیست و چه چیزی را نشان می‌دهد؟
تست آنتی‑ACTH برای شناسایی وجود آنتی‌بادی‌های خودایمنی علیه هورمون ACTH یا گیرنده‌های آن استفاده می‌شود. این آنتی‌بادی‌ها معمولاً نشان‌دهنده پاسخ ایمنی نابجا هستند که به آسیب عملکردی محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–آدرنال منجر می‌شوند.
اهداف بررسی آنتی‑ACTH شامل
– کمک به تشخیص افتراقی بین نارسایی اولیه و ثانویه آدرنال
– تعیین نقش خودایمنی در تخریب سلول‌های آدرنال یا مهار گیرنده‌های ACTH
– بررسی بیماران دارای علایم آدیسونی بدون علت مشخص
– ارزیابی پیشرفت بیماری در سندرم‌های خودایمنی چندغده‌ای
فرایند انجام تست
این آزمایش از طریق نمونه‌گیری خون و تحلیل ایمنوسرولوژیک (معمولاً با ELISA یا ایمونوبلات) انجام می‌شود. در برخی مراکز تخصصی، بررسی هم‌زمان آنتی‌بادی‌های دیگر مانند Anti‑۲۱‑Hydroxylase و Anti‑Adrenocortical Cell Antibody (ACA) نیز انجام می‌شود تا منشأ خودایمنی بیماری با دقت بیشتری شناسایی شود.
تفسیر نتایج:
- نتیجه مثبت: وجود آنتی‌بادی علیه ACTH یا گیرنده آن را نشان می‌دهد و به نفع منشأ خودایمنی است.
- نتیجه منفی: احتمال آسیب غیر‌ایمنی (عفونی، دارویی یا ناهنجاری مادرزادی) را مطرح می‌کند.
- مواردی با تیتراسیون مرزی: نیاز به تکرار تست یا بررسی ترکیبی با سایر شاخص‌های خودایمنی دارند.
ارتباط تست آنتی‑ACTH با سایر نشانگرهای آدرنالیت خودایمنی
در ارزیابی کامل بیماران، پزشک معمولاً علاوه بر آنتی‑ACTH، سایر آنتی‌بادی‌های اختصاصی آدرنال را نیز بررسی می‌کند، از جمله:
- Anti‑۲۱‑Hydroxylase: شاخص اختصاصی آدرنالیت خودایمنی اولیه
- Anti‑۱۷α‑Hydroxylase / Anti‑P450scc: در موارد پلی‌غده‌ای دیده می‌شوند
- Anti‑ACTH‑Receptor: باعث مهار مستقیم تحریک کورتیکوسلول‌ها توسط ACTH
هم‌زمانی حضور چندنوع آنتی‌بادی، احتمال پیشرفت و مزمن شدن نارسایی آدرنال را افزایش می‌دهد.
علائم بالینی مرتبط با آنتی‑ACTH مثبت
در افرادی که آنتی‑ACTH مثبت هستند، علایم تدریجی و غیر‌اختصاصی ممکن است ماه‌ها قبل از تشخیص ظاهر شوند:
– ضعف و خستگی مزمن
– کاهش اشتها و کاهش وزن
– افت فشار خون و تمایل به نمک
– تیره شدن پوست (هیپرپیگمانتاسیون) در آدرنالیت اولیه
– تهوع، سرگیجه و بی‌قراری
– در مراحل پایانی، بحران آدرنال با افت شدید فشار خون و هیپوگلیسمی
درمان و پیگیری بیماران دارای آنتی‑ACTH مثبت
درمان اصلی بر جایگزینی هورمونی مادام‌العمر و کنترل زمینه خودایمنی است.
اصول درمان شامل:
– **هیدروکورتیزون** در دوزهای فیزیولوژیک برای جبران کمبود کورتیزول
– **فلودروکورتیزون** در صورت کاهش آلدوسترون
– تنظیم سبک زندگی، افزایش مصرف نمک در شرایط کم فشاری خون
– غربالگری منظم برای سایر اختلالات خودایمنی (تیروئید، قند خون و ویتامین B12)
در صورت حضور پایدار آنتی‌بادی‌ها، پیگیری مداوم عملکرد آدرنال و ACTH سرم الزامی است.
پرسش‌های متداول
۱. آیا تست آنتی‑ACTH در همه بیماران مشکوک به آدرنالیت نیاز است؟
خیر، این تست بیشتر در مواردی توصیه می‌شود که سایر علل نارسایی رد شده و منشأ خودایمنی محتمل باشد.
۲. آیا آنتی‑ACTH می‌تواند به‌طور مستقیم باعث تخریب غده آدرنال شود؟
در بسیاری از موارد، این آنتی‌بادی‌ها نقش مهاری بر عملکرد فیزیولوژیک ACTH دارند و به‌صورت غیر‌مستقیم باعث کاهش پاسخ غده می‌شوند.
۳. آیا نتیجه مثبت تست همیشگی است؟
خیر، تیتراسیون آنتی‌بادی می‌تواند در طول زمان کاهش یا افزایش یابد، اما معمولاً در بیماران مزمن ثابت می‌ماند و نیازمند پیگیری دوره‌ای است.
جمع‌بندی
تست آنتی‑ACTH نستی نوین برای درک عمیق‌تر از سازوکار خودایمنی در تخریب محور آدرنال است. بررسی هم‌زمان این آنتی‌بادی با سایر نشانگرهای سرولوژیک به پزشکان اجازه می‌دهد منشأ نارسایی آدرنال را دقیق‌تر شناسایی و از درمان‌های غیرضروری جلوگیری کنند. شناسایی زودهنگام بیماران در مراحل تحت‌بالینی، کلید پیشگیری از بحران‌های آدرنال و حفظ کیفیت زندگی است.
منابع :
– [Adrenal Autoimmunity – Mayo Clinic]
– [Autoimmune Endocrine Disorders – CDC)
No.89
۰۴/۰۸