التهاب مغزی یا انسفالیت (Encephalitis) یکی از وضعیتهای اورژانسی سیستم عصبی مرکزی است که در اثر ورود ویروسها، باکتریها، قارچها یا واکنشهای خودایمنی به مغز ایجاد میشود. تشخیص سریع و دقیق آن حیاتی است، زیرا تأخیر در درمان میتواند منجر به آسیب دائمی عصبی، تشنج، یا حتی مرگ شود.
با پیشرفت روشهای پاتولوژیک و مولکولی، امروزه امکان شناسایی علت التهاب مغزی در مدت زمان کوتاهتر از گذشته وجود دارد. این مقاله به بررسی پرکاربردترین تستهای پاتولوژیک در تشخیص سریع انسفالیت میپردازد.
علل شایع التهاب مغزی
التهاب مغزی میتواند ناشی از عوامل مختلف باشد:
- عفونی: ویروسهای هرپس سیمپلکس (HSV-1)، ویروس نیل غربی، CMV، آربوویروسها.
- خودایمنی: سیستم ایمنی به سلولهای مغز حمله کرده و التهاب ایجاد میکند (مانند انسفالیت ضدگیرنده NMDA).
- ثانویه به سرطان یا داروها: واکنش پارانوپلاستیک یا سمیت دارویی منجر به التهاب عصبی میشود.
نقش تستهای پاتولوژیک در تشخیص انسفالیت
تستهای پاتولوژیک جزء اصلی فرآیند تشخیص انسفالیت هستند، زیرا تغییرات سلولی، مولکولی و بافتی را مستقیماً نشان میدهند. این تستها معمولاً در کنار MRI، آزمایش CSF و بررسیهای سرولوژیک بهکار میروند تا علت دقیق التهاب مشخص شود.
بررسی مایع مغزی نخاعی (CSF Pathology)
یکی از نخستین تستهای تشخیصی، بررسی پاتولوژیک مایع مغزی نخاعی است. نتایج این آزمایش در انسفالیت ویژگیهای زیر دارد:
– افزایش سلولهای سفید (لنفوسیتها): نشانه فعال شدن سیستم ایمنی در مغز.
– افزایش پروتئین و کاهش گلوکز: بیشتر در انسفالیت ویروسی دیده میشود.
– وجود آنتیبادیهای اختصاصی: مانند آنتیبادی ضدگیرنده NMDA یا VGKC در انسفالیت خودایمنی.
– PCR ویروسی (Polymerase Chain Reaction): دقیقترین تست برای تشخیص ویروس هرپس، CMV، یا EBV در CSF است.
بررسی پاتولوژی بافت مغز (Brain Biopsy & Histopathology)
در مواردی که سایر تستها نتیجه مشخصی نمیدهند، نمونهبرداری از بافت مغز میتواند علت التهاب را روشن کند. در بررسیهای پاتولوژیک بافت مغزی:
– تجمع سلولهای التهابی (Microglia و Lymphocytes) قابل مشاهده است.
– تغییرات نکروتیک یا دمیلینه شدن در بافت عصبی ثبت میشود.
– در انسفالیتهای ویروسی، اجسام درونهستهای خاص (Inclusion Bodies) بهعنوان شواهد پاتولوژیک قطعی دیده میشوند.
این روش اگرچه تهاجمی است، اما برای افتراق بین عفونت، تومور یا بیماری خودایمنی مفید است .
تستهای ایمونوهیستوشیمی (Immunohistochemistry)
پاتولوژی مولکولی مدرن از نشانگرهای ایمونوهیستوشیمی برای شناسایی دقیق عامل التهاب استفاده میکند:
- آنتیبادیهای ضد ویروسی** برای تشخیص HSV، CMV، VZV و ویروس نیل غربی
- مارکرهای سلولهای ایمنی** مانند CD3، CD20، GFAP برای تعیین نوع پاسخ التهاب (لنفوسیتی، آستروگلیا یا میکروگلیا)
- آنتیبادیهای ضدگیرندههای عصبی** در انسفالیتهای خودایمنی (بهویژه ضدگیرنده NMDA، LGI1 و CASPR2)
این روش به تشخیص دقیق نوع انسفالیت (خودایمنی یا عفونی) در کمتر از ۴۸ ساعت کمک میکند.
تستهای مولکولی سریع و نوین
امروزه در آزمایشگاههای مرجع، روشهای مولکولی پیشرفته برای تشخیص فوری التهاب مغزی کاربرد دارند:
- Multiplex PCR Panels: همزمان بیش از ۲۰ عامل عفونی مثل HSV، VZV، JEV و نیل غربی را بررسی میکند.
- Next-Generation Sequencing (NGS): برای تشخیص عوامل نادر یا غیرقابلکشت مانند ویروسهای نوپدید.
- Real-Time PCR: روش فوق حساس برای شناسایی DNA ویروسی مستقیم از CSF یا خون.
- Metagenomic Analysis: قادر است کل دادههای ژنتیکی نمونه را بررسی کند تا عامل ناشناخته التهاب شناسایی شود.
تستهای پاتولوژیک کمکی خون و سرم
در برخی بیماران، بررسی سرولوژیک و پاتولوژی خون به تشخیص کمک میکند:
– آنتیبادیهای خاص سرمی علیه ویروسها یا گیرندههای عصبی.
– مارکرهای التهابی مانند CRP، ESR و Ferritin: نشاندهنده فعالیت التهاب سیستمیک.
– مارکرهای نورونی مانند NfL و GFAP: گواه آسیب عصبی فعال.
یافتههای کلیدی در تفسیر پاتولوژی انسفالیت
در بررسی نمونههای پاتولوژیک مغز، الگوهای زیر شایع هستند:
- انسفالیت ویروسی (هرپس): نکروز لوب تمپورال و حضور اجسام درونهستهای.
- انسفالیت نیل غربی: تجمع لنفوسیتها در ماده خاکستری.
- انسفالیت خودایمنی: تخریب آکسونی و افزایش سلولهای پلاسما در ماده سفید.
چرا تشخیص پاتولوژیک سریع حیاتی است؟
التهاب مغزی درمانپذیر است، ولی تنها زمانی که زود تشخیص داده شود. تستهای پاتولوژیک نهتنها علت را مشخص میکنند بلکه به پزشکان کمک میکنند:
– درمان ضدویروسی (مانند آسیکلوویر برای هرپس) را سریع شروع کنند.
– از درمان غلط با داروهای سرکوب ایمنی در انسفالیتهای عفونی جلوگیری نمایند.
– نوع خودایمنی را شناسایی و درمان با کورتون یا IVIG را هدفمند کنند.
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا تشخیص انسفالیت فقط با MRI ممکن است؟
خیر، MRI میتواند نواحی التهاب را نشان دهد اما علت را مشخص نمیکند؛ تستهای پاتولوژیک و مولکولی برای تعیین منشأ ضروریاند.
۲. آیا نمونهبرداری از مغز خطرناک است؟
در شرایط خاص و تحت نظارت تیم نورولوژی و نوروسرجری انجام میشود و خطر آن در مراکز تخصصی بسیار پایین است.
۳. آیا تستهای مولکولی میتوانند ویروس ناشناخته را شناسایی کنند؟
بله، روشهایی مانند NGS و متاژنومیک قادرند عوامل غیرمتداول را با دقت شناسایی کنند.
جمعبندی
تشخیص سریع التهاب مغزی با استفاده از تستهای پاتولوژیک و مولکولی نقطه عطفی در پزشکی مدرن است. ترکیب بررسی CSF، PCR، ایمونوهیستوشیمی و روشهای نسل جدید مانند NGS امکان شناسایی دقیق و فوری عامل بیماری را فراهم کرده است. این رویکرد نهتنها به تعیین علت کمک میکند بلکه میتواند جان بیمار را از خطر آسیب دائمی مغز نجات دهد. تشخیص زودهنگام، اساس موفقیت درمان انسفالیت است.
منابع :
[Mayo Clinic – Encephalitis Diagnosis & CSF Testing]
[LabTestsOnline – CSF and PCR Testing for CNS Infections]
No.108
۰۴/۰۷
