آلفا فتوپروتئین (AFP) یکی از نشانگرهای مهم سرولوژیک است که معمولاً برای غربالگری سرطان‌های کبدی مانند هپاتوسلولار کارسینوما (HCC) و برخی تومورهای ژرم سل مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما در برخی افراد، با وجود عدم وجود تومور یا بیماری بدخیم، سطح AFP در خون افزایش می‌یابد. یکی از عواملی که امروزه توجه زیادی را جلب کرده، چاقی و سندرم متابولیک است؛ شرایطی که می‌تواند به طور قابل توجهی باعث افزایش کاذب AFP شود و تفسیر نتایج آزمایش را چالش‌برانگیز کند.
AFP چیست و چه نقشی دارد؟
AFP یک پروتئین سرمی است که در دوران جنینی توسط کبد و کیسه زرده تولید می‌شود. پس از تولد، سطح آن به شدت کاهش یافته و در بزرگسالان مقدار نرمال معمولاً کمتر از ۱۰ نانوگرم در میلی‌لیتر است.
افزایش AFP در بزرگسالان معمولاً به عنوان علامتی هشداردهنده برای بدخیمی یا آسیب فعال کبدی تلقی می‌شود، اما همیشه به معنی وجود سرطان نیست.
علل غیرتوموری افزایش AFP
علاوه بر تومورها، شرایط مختلفی می‌توانند منجر به افزایش خفیف تا متوسط AFP شوند:
– هپاتیت مزمن B یا C
– سیروز کبدی یا فیبروز در حال پیشرفت
– بارداری (به ویژه در سه‌ماهه دوم)
– افزایش بازسازی سلول‌های کبدی پس از التهاب یا آسیب
– بیماری‌های متابولیک از جمله چاقی و کبد چرب غیرالکلی (NAFLD)
چگونه چاقی باعث افزایش کاذب AFP می‌شود؟
مطالعات اخیر نشان داده‌اند که در افراد چاق، میزان AFP ممکن است به طور خفیف افزایش یابد، حتی بدون وجود هرگونه تومور یا سیروز. این پدیده چند علت کلیدی دارد:
۱. التهاب مزمن و مقاومت به انسولین
در چاقی، بافت چربی اضافی منجر به فعال‌سازی مسیرهای التهابی و تولید سیتوکین‌هایی مثل TNF-α و IL-6 می‌شود. این التهاب مزمن، فرآیند بازسازی سلولی در کبد را تحریک کرده و می‌تواند تولید AFP را به طور فیزیولوژیک افزایش دهد.
۲. کبد چرب غیرالکلی (NAFLD)
چاقی ارتباط تنگاتنگی با NAFLD دارد. در مراحل اولیه این بیماری، بدون فیبروز یا سرطان، سلول‌های بازسازی‌شده هپاتوسیت سطح خفیفی از AFP تولید می‌کنند، که ممکن است باعث افزایش کاذب شود.
۳. استرس اکسیداتیو و آسیب سلولی خفیف
تجمع چربی در کبد موجب افزایش استرس اکسیداتیو و آسیب‌های زیرکلینیکی به سلول‌ها می‌شود. در پاسخ به این آسیب، ژن AFP فعال می‌شود، بدون آن‌که نشانه‌ای از تومور وجود داشته باشد.
۴. افزایش حجم خون و غلظت پلاسمایی چربی‌ها
در افراد با BMI بالا، تغییرات متابولیک و حجم پلاسما ممکن است موجب تفاوت در اندازه‌گیری آزمایشگاهی شود، که به شکل افزایش ظاهری (کاذب) AFP دیده می‌شود.
ویژگی‌های افزایش کاذب AFP در چاقی
– سطح AFP معمولاً بین ۱۰ تا ۲۰ نانوگرم در میلی‌لیتر باقی می‌ماند و به ندرت از ۳۰ تجاوز می‌کند.
– ارزش پیش‌بینی‌کننده بدخیمی در مبتلایان به چاقی و NAFLD کاهش می‌یابد.
– در این شرایط AFP به تنهایی برای تشخیص HCC کافی نیست و باید همراه با تصویربرداری (سونوگرافی، MRI یا CT) و سایر مارکرهای اختصاصی (مانند DCP یا AFP-L3) بررسی شود.
تشخیص افتراقی و ارزیابی بالینی
برای تشخیص درست افزایش AFP در بیماران چاق بدون وجود تومور، پزشکان باید موارد زیر را در نظر بگیرند:
– انسجام یافته‌های آزمایشگاهی: بررسی ALT، AST و GGT برای رد آسیب فعال سلولی.
– ارزیابی تصویربرداری: سونوگرافی یا الاستوگرافی کبد جهت شناسایی فیبروز یا توده.
– بررسی متابولیسم و وضعیت انسولین: تست مقاومت به انسولین (HOMA-IR) و بررسی لیپیدها.
– پیگیری زمانی: تکرار تست AFP در فواصل ۳ تا ۶ ماه؛ در صورت پایداری یا کاهش، احتمال منشأ متابولیک بیشتر است.
اهمیت تفسیر بالینی صحیح
افزایش AFP در بیماران چاق نباید بلافاصله نشانه سرطان تلقی شود. خشونت در تفسیر نتایج ممکن است منجر به اضطراب بیمار، بررسی‌های غیرضروری و هزینه‌های بالا گردد. پزشک باید با دید بالینی جامع، بر اساس سابقه، معاینات فیزیکی و سایر تست‌ها، تصمیم‌گیری کند. در اغلب موارد، مدیریت صحیح چاقی و کنترل چربی‌های خون موجب کاهش تدریجی سطح AFP طی چند ماه خواهد شد.
راهکارهای عملی برای کنترل چاقی و کاهش AFP
– کاهش وزن تدریجی (۵ تا ۱۰ درصد)، مؤثرترین راه کاهش التهاب سیستمیک است.
– افزایش فعالیت بدنی منظم؛ بهبود عملکرد کبد و کاهش مقاومت به انسولین.
– رژیم غذایی ضدالتهابی با کاهش مصرف چربی‌های اشباع و قندهای ساده.
– درمان NAFLD در مراحل اولیه با داروهای هدفمند و پایش آزمایشگاهی منظم
FAQ (سؤالات متداول)
۱. آیا افزایش AFP در افراد چاق نشانه سرطان است؟
خیر؛ در اغلب موارد این افزایش ناشی از التهاب مزمن و کبد چرب است و نیاز به بررسی جامع دارد.
۲. سطح AFP تا چه حد نگران‌کننده است؟
سطوح بالاتر از ۲۰ نانوگرم در میلی‌لیتر باید با تست‌های تصویربرداری بررسی شود، اما در چاقی بدون توده، معمولاً خطرناک نیست.
۳. آیا کاهش وزن می‌تواند سطح AFP را کاهش دهد؟
بله، یافته‌ها نشان داده‌اند که کاهش وزن و کنترل چربی خون سبب پایین آمدن سطح AFP در بیماران چاق می‌شود.
جمع‌بندی
افزایش کاذب AFP در بیماران چاق پدیده‌ای شناخته‌شده است که حاصل التهاب متابولیک، آسیب سلولی خفیف و مکانیسم‌های تطبیقی بازسازی کبد می‌باشد. شناخت این رابطه برای پزشکان و بیماران ضروری است تا از تشخیص اشتباه سرطان‌های کبدی جلوگیری شود. رویکردی متعادل بر پایه ارزیابی آزمایشگاهی، تصویربرداری و پیگیری دوره‌ای، بهترین روش برای تمایز میان افزایش واقعی و کاذب AFP محسوب می‌شود. کنترل وزن و مدیریت سندرم متابولیک می‌تواند نه‌تنها سطح AFP را به حد طبیعی برگرداند، بلکه خطر بروز بیماری‌های کبدی پیش‌رونده را نیز کاهش دهد.
منابع :
۱. [Mayo Clinic – Liver Function and AFP Test Overview]
2. [Cleveland Clinic – Alpha-Fetoprotein (AFP) Blood Test]
No.128
۰۴/۰۷
