هورمون T3 (ترییدوتیرونین) یکی از دو هورمون اصلی تولید شده توسط غده تیروئید است که نقش حیاتی در تنظیم متابولیسم بدن ایفا میکند. این هورمون مسئول سرعت بخشیدن به فرآیندهای حیاتی بدن، از جمله ضربان قلب، دمای بدن، سطح انرژی و عملکرد مغز است.
تغییرات در سطح T3، چه بالا و چه پایین، میتواند نشاندهندهی اختلال در عملکرد غده تیروئید یا سایر بیماریهای سیستمیک باشد. درک این تغییرات برای تشخیص دقیق و درمان مؤثر اهمیت بالایی دارد. در این مقاله، بهطور کامل به بررسی علتهای افزایش و کاهش هورمون T3 میپردازیم.
T3 چیست و چه نقشی دارد؟
هورمون T3، شکل فعالتر هورمون تیروئید است که مستقیماً بر سلولهای بدن تأثیر میگذارد. بیشتر T3 در بدن از تبدیل T4 (تیروکسین) در بافتهای محیطی تولید میشود. آزمایش T3 میتواند به دو صورت “T3 کل” (Total T3) و “T3 آزاد” (Free T3) اندازهگیری شود:
- T3 کل: اندازهگیری کل T3 موجود در خون، شامل T3 متصل به پروتئینها و T3 آزاد.
- T3 آزاد: اندازهگیری T3 فعال و در دسترس که تأثیرات بیولوژیکی خود را اعمال میکند. این فرم از T3 اغلب دقیقترین شاخص عملکرد تیروئید است.
محدوده طبیعی T3
- T3 کل: معمولاً بین ۸۰ تا ۲۲۰ نانوگرم در دسیلیتر (ng/dL)
- T3 آزاد: معمولاً بین ۲.۳ تا ۴.۲ پیکوگرم در میلیلیتر (pg/mL)
(این محدودهها بسته به روش آزمایشگاه و عوامل فردی میتواند متفاوت باشد.)
علتهای افزایش T3 (T3 بالا)
بالا بودن سطح T3 معمولاً نشانهای از پرکاری تیروئید (هیپرتیروئیدیسم) یا سایر شرایطی است که باعث تولید یا آزادسازی بیش از حد هورمون تیروئید میشوند.
۱. پرکاری تیروئید (Hyperthyroidism)
- بیماری گریوز (Graves’ Disease): شایعترین علت پرکاری تیروئید، یک بیماری خودایمنی که باعث تحریک بیش از حد غده تیروئید میشود.
- گواتر مولتیندولار سمی (Toxic Multinodular Goiter): وجود چندین گره (ندول) در تیروئید که بهطور مستقل هورمون تولید میکنند.
- آدنوم سمی (Toxic Adenoma): وجود یک گره منفرد در تیروئید که بیش از حد هورمون تیروئید میسازد.
- تیروئیدیت (Thyroiditis): التهاب غده تیروئید که میتواند در فاز اولیه باعث آزادسازی هورمونهای ذخیره شده و افزایش موقت T3 شود.
- تیروئیدیت پس از زایمان: نوعی تیروئیدیت که پس از بارداری رخ میدهد.
- T3 توکسیکوزیس (T3 Toxicosis): حالتی نادر که در آن فقط T3 بالا است و T4 در محدوده طبیعی قرار دارد، اما علائم پرکاری تیروئید وجود دارد.
۲. مصرف بیش از حد داروهای تیروئید
- اگر فردی برای کمکاری تیروئید داروهای هورمونی (مانند لووتیروکسین) مصرف کند و دوز آن بیش از حد نیاز باشد، ممکن است سطح T3 بالا برود.
۳. افزایش پروتئینهای متصلشونده به هورمون
- برخی شرایط مانند بارداری یا استفاده از قرصهای ضدبارداری خوراکی (استروژن) میتوانند پروتئینهای حامل T3 را افزایش دهند و در نتیجه T3 کل را بالا ببرند، در حالی که T3 آزاد ممکن است طبیعی باشد.
۴. مقاومت به هورمون تیروئید (نادر)
- یک اختلال ژنتیکی نادر که در آن بدن به هورمونهای تیروئید مقاومت نشان میدهد و برای جبران، TSH و T3/T4 بالا میروند.
علائم افزایش T3 (پرکاری تیروئید)
- کاهش وزن غیرمنتظره
- تپش قلب، ضربان قلب سریع یا نامنظم
- لرزش دستها
- اضطراب، تحریکپذیری، بیقراری
- عدم تحمل گرما و تعریق زیاد
- مشکلات خواب
- ضعف عضلانی
- برجسته شدن چشمها (در بیماری گریوز)
علتهای کاهش T3 (T3 پایین)
پایین بودن سطح T3 اغلب نشاندهندهی کمکاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) یا تأثیر بیماریهای غیرتیروئیدی بر متابولیسم هورمونهای تیروئید است.
۱. کمکاری تیروئید (Hypothyroidism)
- در کمکاری تیروئید اولیه، معمولاً TSH بالا و T4 پایین است، اما در موارد پیشرفتهتر، T3 نیز میتواند پایین بیاید.
- تیروئیدیت هاشیموتو: یک بیماری خودایمنی که به تدریج غده تیروئید را تخریب میکند.
- کمبود ید: در مناطقی که ید کافی در رژیم غذایی وجود ندارد، تولید هورمونهای تیروئید کاهش مییابد.
- تیروئیدیت پس از زایمان (در فاز کمکاری): پس از فاز اولیه پرکاری، ممکن است به فاز کمکاری برسد.
- برداشتن یا تخریب تیروئید: پس از جراحی تیروئید یا درمان با ید رادیواکتیو.
۲. بیماریهای غیرتیروئیدی (Non-Thyroidal Illness یا Sick Euthyroid Syndrome)
- این یکی از شایعترین علل کاهش T3، بهویژه T3 آزاد، در افراد بدون بیماری تیروئیدی واقعی است.
- در طول بیماریهای شدید (مانند عفونتهای حاد، جراحی، تروما، نارسایی قلبی یا کلیوی، سرطان)، بدن برای حفظ انرژی، تبدیل T4 به T3 را کاهش میدهد و به جای آن، T4 را به معکوس T3 (rT3) تبدیل میکند که غیرفعال است. در این شرایط:
- T3 پایین است.
- TSH و T4 معمولاً طبیعی هستند.
- این یک واکنش طبیعی بدن به استرس است و معمولاً با بهبودی بیماری زمینهای، سطح T3 نیز به حالت عادی بازمیگردد.
۳. سوءتغذیه شدید یا روزهداری طولانیمدت
- کمبود کالری و پروتئین میتواند تبدیل T4 به T3 را مختل کند و منجر به کاهش T3 شود.
۴. برخی داروها
- کورتیکواستروئیدها (مانند پردنیزون): میتوانند تبدیل T4 به T3 را کاهش دهند.
- بتا-بلاکرها (مانند پروپرانولول): بهویژه در دوزهای بالا، میتوانند این تبدیل را مهار کنند.
- آمیودارون: داروی قلبی که حاوی ید زیادی است و میتواند هم باعث پرکاری و هم کمکاری تیروئید شود.
- فنیتوئین و کاربامازپین: داروهای ضدتشنج که میتوانند متابولیسم هورمونهای تیروئید را افزایش دهند.
۵. اختلالات هیپوفیز یا هیپوتالاموس (کمکاری تیروئید ثانویه/سومیه)
- در این موارد نادر، مشکل در مغز است که TSH کافی تولید نمیکند و در نتیجه تیروئید به اندازه کافی تحریک نمیشود. در این حالت TSH نیز پایین یا نامناسب خواهد بود.
علائم کاهش T3 (کمکاری تیروئید)
- خستگی و بیحالی مفرط
- افزایش وزن بدون دلیل
- عدم تحمل سرما
- خشکی پوست و مو، ریزش مو
- یبوست
- افسردگی، اختلال در حافظه و تمرکز
- کندی ضربان قلب
- پفکردگی صورت و تورم
چه زمانی آزمایش T3 ضروری است؟
- زمانی که نتایج TSH و T4 غیرطبیعی هستند.
- برای تشخیص پرکاری تیروئید (بهویژه T3 توکسیکوزیس).
- در بیماران با علائم پرکاری تیروئید با TSH پایین اما T4 طبیعی (برای بررسی T3 توکسیکوزیس).
- برای بررسی شدت بیماری در افراد مبتلا به پرکاری تیروئید.
- برای ارزیابی سندرم بیماریهای غیرتیروئیدی (Sick Euthyroid Syndrome)، بهویژه T3 آزاد.
پرسشهای متداول (FAQ)
آیا تنها با آزمایش T3 میتوان بیماری تیروئید را تشخیص داد؟
خیر، تفسیر نتایج T3 باید همیشه در کنار TSH و T4 و علائم بالینی فرد انجام شود.
آیا رژیم غذایی میتواند سطح T3 را تغییر دهد؟
کمبود شدید ید و سوءتغذیه میتواند بر تولید هورمونهای تیروئید و در نتیجه T3 تأثیر بگذارد.
آیا استرس بر T3 تأثیر دارد؟
استرس شدید یا بیماریهای حاد میتوانند با ایجاد سندرم بیماریهای غیرتیروئیدی، باعث کاهش T3 (بهویژه T3 آزاد) شوند.
جمعبندی
T3 هورمونی کلیدی برای تنظیم متابولیسم است. افزایش T3 اغلب نشانهی پرکاری تیروئید و کاهش آن میتواند نشانهی کمکاری تیروئید یا تأثیر بیماریهای غیرتیروئیدی باشد. تفسیر دقیق این آزمایش همواره نیازمند ارزیابی توسط پزشک متخصص و در نظر گرفتن تمامی عوامل بالینی و آزمایشگاهی است.
منابع
Cleveland Clinic – Triiodothyronine (T3) Test
No. 48
۰۴/۰۹