T4 (تیروکسین)، هورمون اصلی تولید شده توسط غده تیروئید است و نقش بنیادین در تنظیم متابولیسم، رشد و توسعه در بدن انسان ایفا میکند. این هورمون که گاهی به آن تترایدوتیرونین نیز گفته میشود، تقریباً تمامی سلولهای بدن را تحت تأثیر قرار میدهد و بر عملکردهایی از قبیل انرژی، دمای بدن، وزن و فعالیت سیستم عصبی مرکزی اثر میگذارد.
تغییرات در سطح T4، چه بالا و چه پایین، نشانهای مهم از اختلال در عملکرد غده تیروئید یا وجود سایر مشکلات سلامتی است. درک دلایل این تغییرات برای تشخیص دقیق و شروع درمان مناسب ضروری است. در این مقاله، به بررسی جامع علتهای افزایش و کاهش هورمون T4 و مفهوم بالینی آن میپردازیم.
T4 چیست و محدوده طبیعی آن چقدر است؟
T4 هورمون اصلی است که توسط غده تیروئید تولید میشود و به فرمهای مختلفی در خون وجود دارد:
- T4 کل (Total T4): این آزمایش کل هورمون T4 را در خون اندازهگیری میکند، شامل T4 متصل به پروتئینها (که غیرفعال است) و T4 آزاد (که فعال است).
- T4 آزاد (Free T4): این اندازهگیری تنها T4 فعال و در دسترس را که میتواند بر سلولها تأثیر بگذارد، نشان میدهد. T4 آزاد شاخص دقیقتری از عملکرد تیروئید است زیرا تحت تأثیر تغییرات در پروتئینهای متصلشونده نیست.
محدوده طبیعی T4
- T4 کل: معمولاً بین ۵.۰ تا ۱۲.۰ میکروگرم در دسیلیتر (µg/dL)
- T4 آزاد: معمولاً بین ۰.۸ تا ۱.۸ نانوگرم در دسیلیتر (ng/dL)
(این محدودهها میتوانند بسته به روش آزمایشگاه، سن و عوامل فردی کمی متفاوت باشند.)
علتهای افزایش T4 (T4 بالا)
بالا بودن سطح T4 معمولاً نشاندهنده پرکاری تیروئید (هیپرتیروئیدیسم) است، به این معنی که غده تیروئید بیش از حد هورمون تولید میکند.
۱. پرکاری تیروئید (Hyperthyroidism)
- بیماری گریوز (Graves’ Disease): شایعترین علت پرکاری تیروئید، یک بیماری خودایمنی که در آن سیستم ایمنی بدن بهاشتباه غده تیروئید را تحریک به تولید بیش از حد هورمون میکند.
- گواتر مولتیندولار سمی (Toxic Multinodular Goiter): وجود یک یا چند گره (ندول) در غده تیروئید که بهطور مستقل و بدون کنترل، هورمون T4 تولید میکنند.
- آدنوم سمی (Toxic Adenoma): یک گره تیروئیدی منفرد که بیش از حد هورمون T4 میسازد.
- تیروئیدیت (Thyroiditis): التهاب غده تیروئید که میتواند باعث تخریب سلولهای تیروئید و آزادسازی هورمونهای ذخیرهشده به خون شود، در نتیجه T4 بهطور موقت بالا میرود.
- مصرف بیش از حد ید: در برخی افراد حساس، مصرف بیش از حد ید (مانند مکملها یا داروهای حاوی ید) میتواند منجر به پرکاری تیروئید شود.
۲. مصرف بیش از حد داروهای تیروئید
- افرادی که برای کمکاری تیروئید، لووتیروکسین (هورمون T4 سنتتیک) مصرف میکنند، اگر دوز دارو بیش از حد باشد، سطح T4 آنها بالا میرود.
۳. افزایش پروتئینهای متصلشونده به هورمون
- برخی شرایط مانند بارداری، استفاده از قرصهای ضدبارداری خوراکی (استروژن) یا درمان با استروژن میتوانند پروتئینهای حامل هورمونهای تیروئید را افزایش دهند. این امر باعث افزایش T4 کل میشود، در حالی که T4 آزاد ممکن است طبیعی باقی بماند.
۴. مقاومت هیپوفیز به هورمون تیروئید (نادر)
- در این وضعیت نادر، غده هیپوفیز به هورمونهای تیروئید مقاوم است و همچنان TSH تولید میکند که منجر به افزایش T4 میشود.
علائم افزایش T4 (پرکاری تیروئید)
- کاهش وزن غیرمنتظره
- تپش قلب، ضربان قلب سریع یا نامنظم
- لرزش دستها، اضطراب و تحریکپذیری
- عدم تحمل گرما و تعریق زیاد
- مشکلات خواب و بیخوابی
- ضعف عضلانی، خستگی مفرط
- اسهال
- برجسته شدن چشمها (در بیماری گریوز)
علتهای کاهش T4 (T4 پایین)
پایین بودن سطح T4 معمولاً نشاندهنده کمکاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) است، به این معنی که غده تیروئید به اندازه کافی هورمون تولید نمیکند.
۱. کمکاری تیروئید اولیه (Primary Hypothyroidism)
- تیروئیدیت هاشیموتو (Hashimoto’s Thyroiditis): شایعترین علت کمکاری تیروئید، یک بیماری خودایمنی که در آن سیستم ایمنی به غده تیروئید حمله کرده و آن را تخریب میکند.
- برداشتن یا تخریب تیروئید: پس از جراحی تیروئید (تیروئیدکتومی)، درمان با ید رادیواکتیو یا پرتودرمانی.
- کمبود ید: ید برای تولید هورمونهای تیروئید ضروری است. کمبود شدید ید (بهویژه در برخی مناطق جغرافیایی) میتواند منجر به کمکاری تیروئید شود.
- تیروئیدیت (Thyroiditis): پس از فاز اولیه پرکاری، التهاب تیروئید میتواند به فاز کمکاری تبدیل شود.
- نقایص مادرزادی: برخی نوزادان با غده تیروئید ناقص یا بدون عملکرد متولد میشوند.
۲. کمکاری تیروئید ثانویه یا سومیه (Secondary/Tertiary Hypothyroidism)
- این حالتها نادر هستند و زمانی رخ میدهند که مشکل از غده تیروئید نیست، بلکه از غده هیپوفیز (که TSH تولید میکند) یا هیپوتالاموس (که TRH تولید میکند) در مغز است.
- مشکلات هیپوفیز: تومورها یا آسیبهایی که باعث کاهش تولید TSH میشوند.
- مشکلات هیپوتالاموس: تومورها یا آسیبهایی که باعث کاهش تولید TRH میشوند.
۳. بیماریهای غیرتیروئیدی شدید (Non-Thyroidal Illness یا Sick Euthyroid Syndrome)
- در شرایط بیماریهای شدید مانند عفونتهای حاد، جراحیهای بزرگ، سوءتغذیه شدید، نارسایی کلیوی یا کبدی، سطح T4 (بهویژه T4 کل) ممکن است بهطور موقت کاهش یابد، در حالی که عملکرد تیروئید واقعاً مختل نشده است. این یک واکنش تطبیقی بدن به استرس است.
۴. برخی داروها
- داروهای ضدتیروئید: مانند متیمازول و پروپیلتیویوراسیل (PTU) که برای درمان پرکاری تیروئید استفاده میشوند.
- استروئیدها (مانند پردنیزون): میتوانند سطح T4 را کاهش دهند.
- فنیتوئین، کاربامازپین، ریفامپین: داروهای ضدتشنج و آنتیبیوتیک که میتوانند متابولیسم T4 را افزایش داده و سطح آن را کاهش دهند.
- آمیودارون: داروی قلبی که میتواند هر دو حالت پرکاری و کمکاری تیروئید را ایجاد کند.
۵. کاهش پروتئینهای متصلشونده به هورمون
- شرایطی مانند بیماری کبدی شدید یا سندرم نفروتیک (بیماری کلیوی) میتوانند باعث کاهش پروتئینهای حامل T4 شوند، که منجر به کاهش T4 کل میشود، اما T4 آزاد ممکن است طبیعی بماند.
علائم کاهش T4 (کمکاری تیروئید)
- خستگی و بیحالی شدید
- افزایش وزن بدون دلیل
- عدم تحمل سرما
- خشکی پوست و مو، ریزش مو
- یبوست مزمن
- افسردگی، مشکلات حافظه و تمرکز
- کندی ضربان قلب
- پفکردگی صورت و تورم
چه زمانی باید آزمایش T4 انجام شود؟
- زمانی که آزمایش TSH غیرطبیعی است.
- برای تأیید تشخیص پرکاری یا کمکاری تیروئید.
- در ارزیابی بیماریهای تیروئید یا نظارت بر پاسخ به درمان.
- در بیمارانی با علائم پرکاری یا کمکاری تیروئید، حتی اگر TSH طبیعی باشد.
پرسشهای متداول (FAQ)
آیا T4بالا همیشه به معنای پرکاری تیروئید است؟
خیر، افزایش T4 کل میتواند به دلیل افزایش پروتئینهای حامل باشد و T4 آزاد طبیعی بماند. پزشک باید هر دو را در کنار TSH تفسیر کند.
آیا رژیم غذایی میتواند سطحT4 را تغییر دهد؟
کمبود شدید ید در رژیم غذایی میتواند منجر به کاهش تولید T4 و کمکاری تیروئید شود.
آیا بارداری بر سطحT4 تأثیر میگذارد؟
بله، در دوران بارداری سطح T4 کل به دلیل افزایش پروتئینهای حامل هورمون تیروئید ممکن است افزایش یابد، در حالی که T4 آزاد معمولاً در محدوده طبیعی باقی میماند.
جمعبندی
T4 یک هورمون حیاتی برای تنظیم عملکردهای بدن است. افزایش T4 معمولاً نشاندهنده پرکاری تیروئید و کاهش آن نشاندهنده کمکاری تیروئید است. با این حال، عوامل دیگری مانند بیماریهای غیرتیروئیدی، داروها و تغییرات در پروتئینهای حامل نیز میتوانند بر سطح T4 تأثیر بگذارند. تفسیر دقیق نتایج آزمایش T4 نیازمند ارزیابی جامع توسط پزشک و در نظر گرفتن تمامی عوامل بالینی و آزمایشگاهی است.
منابع
Lab Tests Online – Thyroxine (T4)
No. 49
۰۴/۰۹