افزایش شیوع چاقی باعث شده بسیاری از افراد برای کاهش وزن به رژیم‌های غذایی پرپروتئین مانند کتوژنیک یا اتکینز روی آورند. این رژیم‌ها با محدود کردن کربوهیدرات و افزایش پروتئین، به سوخت چربی‌ها و حفظ توده عضلانی کمک می‌کنند.
اما چرا پزشک پیش از شروع چنین رژیمی آزمایش عملکرد کلیه‌ها را تجویز می‌کند؟ پاسخ این پرسش ارتباط مستقیم با بار متابولیکی بالای پروتئین برای سیستم دفع بدن دارد.
رژیم‌های پرپروتئین چگونه عمل می‌کنند؟
رژیم پرپروتئین باعث افزایش سوخت‌وساز و کاهش اشتها می‌شود اما همزمان میزان تولید مواد زاید نیتروژن‌دار را بالا می‌برد؛ مواد دفعی مانند:
– اوره (Urea)
– کراتینین (Creatinine)
– آمونیاک (Ammonia)
این ترکیبات باید توسط واحدهای فیلترکننده کلیه (گلومرول‌ها) دفع شوند. بنابراین اگر کلیه فرد عملکرد کاملاً نرمال نداشته باشد، رژیم پرپروتئین ممکن است باعث فشار زیاد بر فیلتراسیون و افزایش سموم خون شود.
علت تجویز آزمایش کلیه پیش از رژیم پرپروتئین
مصرف زیاد پروتئین می‌تواند میزان تصفیه مواد نیتروژن‌دار را افزایش دهد و ظرفیت عملکرد کلیه را به چالش بکشد. پزشک با انجام آزمایش‌های پایه اطمینان می‌یابد که بدن توان تحمل این تغییرات متابولیک را دارد.
دلایل بالینی برای آزمایش کلیه:
– بررسی وجود بیماری خاموش کلیه یا نشت پروتئین؛
– سنجش عملکرد گلومرول‌ها از طریق GFR (نرخ فیلتراسیون گلومرولی)
– ارزیابی سطح کراتینین و اوره برای تعیین بار نیتروژن؛
– پیشگیری از بروز نفریت یا پروتئینوری مزمن در رژیم‌های طولانی‌مدت.
آزمایش‌های اصلی برای ارزیابی عملکرد کلیوی
پزشک پیش از آغاز رژیم ممکن است ترکیبی از آزمون‌های زیر را درخواست کند:
۱. آزمایش کراتینین سرم (Serum Creatinine): برای سنجش توان تصفیه مواد زاید
۲. GFR (Glomerular Filtration Rate): نشان‌دهنده قدرت فیلترینگ کلیه؛ مقدار کمتر از ۶۰ ml/min نشانه آسیب است
۳. BUN (Blood Urea Nitrogen): افزایش آن معمولاً علامت مصرف زیاد پروتئین یا کاهش عملکرد کلیه است
۴. Urinalysis: بررسی وجود خون، پروتئین یا سلول‌های غیرطبیعی در ادرار
۵. Albumin to Creatinine Ratio (ACR): حساس‌ترین شاخص تشخیص آسیب اولیه کلیه
خطرات مصرف زیاد پروتئین برای کلیه‌ها
رژیم‌های پرپروتئین در افراد سالم معمولاً بی‌ضررند، اما مصرف طولانی یا دوز بالا می‌تواند به مرور باعث **افزایش بار تصفیه، کم‌آبی، و آسیب سلول‌های فیلترکننده** شود.
عوارض احتمالی:
– افزایش اوره و کراتینین خون؛
– نشت پروتئین به ادرار (Proteinuria)؛
– خطر تشکیل سنگ کلیه به‌دلیل تجمع اسید اوریک؛
– خستگی و تهوع ناشی از تجمع مواد اورمیک؛
– در افراد دیابتی یا فشارخونی، تشدید آسیب مزمن کلیه (CKD).
بر اساس Cleveland Clinic، رژیم‌های حاوی پروتئین بالا، اگر بدون نظارت و هیدراتاسیون کافی اجرا شوند، می‌توانند باعث بالا رفتن سطح کراتینین و کاهش GFR شوند که نشانه آسیب فیلتر کلیه است.
علائم هشداردهنده در طول رژیم پرپروتئین
در صورت مشاهده یکی از نشانه‌های زیر، باید آزمایش‌های کلیه فوراً تکرار شود:
– ورم پا یا اطراف چشم‌ها
– ادرار کف‌دار، تیرگی یا بوی آمونیاک‌مانند
– کاهش حجم ادرار یا درد پهلوها
– افزایش فشار خون یا خستگی مزمن
– تهوع یا بی‌اشتهایی صبحگاهی
این علائم ممکن است نشانه‌ی افزایش مواد زاید نیتروژن‌دار و فشار فیلتر کلیه باشند.
چگونه از سلامت کلیه در رژیم پرپروتئین محافظت کنیم؟
برای کاهش خطر کلیوی شامل موارد زیر است:
– نوشیدن حداقل ۱.۵ تا ۲ لیتر آب در روز
– عدم مصرف همزمان با داروهای ضد درد (NSAIDs)؛
– استفاده از **پروتئین با کیفیت بالا و مقدار کنترل‌شده (حدود ۱.۲ گرم به‌ازای هر کیلوگرم وزن)
– انجام آزمایش‌های کلیه (Cr، GFR، ACR) هر ۳ تا ۶ ماه
– مشاوره دوره‌ای با متخصص تغذیه بالینی برای تنظیم رژیم در صورت افزایش BUN یا کراتینین.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱– آیا رژیم پرپروتئین برای همه مناسب است؟
نه، افراد با سابقه دیابت، فشار خون بالا یا نارسایی کلیه باید از رژیم‌های پرپروتئین پرهیز یا تحت نظارت پزشک استفاده کنند.
۲– مصرف زیاد آب واقعاً از آسیب کلیه جلوگیری می‌کند؟
بله، آب کافی باعث کاهش غلظت اوره و پیشگیری از تشکیل سنگ‌های کلیوی می‌شود.
۳– آیا آزمایش خون ساده برای ارزیابی کلیه کافی است؟
آزمایش کراتینین و GFR نقاط اصلی تشخیص عملکرد کلیه هستند اما همراه با Urinalysis و ACR دقت بیشتری می‌دهند.
۴– آیا رژیم‌های گیاهی پرپروتئین ایمن‌ترند؟
پروتئین‌های گیاهی (مثل سویا، عدس، لوبیا) معمولاً فشار نیتروژنی کمتری بر کلیه دارند، اما باز هم پایش منظم ضروری است.
جمع‌بندی
رژیم‌های پرپروتئین می‌توانند راهی مؤثر برای کنترل وزن باشند، اما باید با پایش منظم عملکرد کلیه همراه شوند. پیش از شروع یا در طول رژیم، انجام آزمایش‌هایی همچون کراتینین، GFR و ACR ضروری است تا فشار متابولیک ناشی از پروتئین بالا بر کلیه‌ها به‌موقع کنترل شود. با رعایت اصول آب‌رسانی، تعادل غذایی و نظارت پزشکی، می‌توان از مزایای رژیم پرپروتئین بدون آسیب کلیوی بهره‌مند شد.
منابع :
Cleveland Clinic – Protein and Kidney Function
No.71
۰۴/۰۷
