مایع مغزی–نخاعی (CSF) نقش حیاتی در محافظت از مغز و نخاع دارد. در بررسی بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی، علاوه بر آنالیز بیوشیمیایی و شمارش سلولی، دو آزمایش کشت میکروبی و سیتولوژی (Cytology) جایگاه ویژه‌ای در شناسایی علت بیماری دارند. این روش‌ها می‌توانند به تشخیص دقیق بیماری‌هایی مانند مننژیت باکتریال یا قارچی، عفونت‌های مزمن و متاستازهای مننژئال کمک کنند.
کشت CSF: شناسایی عامل عفونت
تعریف و هدف
کشت CSF روشی است برای شناسایی مستقیم عامل عفونت (باکتری، قارچ یا سایر میکروارگانیسم‌ها) با رشد آن‌ها در محیط‌های آزمایشگاهی. اغلب همراه با رنگ‌آمیزی گرم (Gram stain) انجام می‌شود تا در همان ساعات اولیه، شواهد اولیه عامل عفونت گزارش شود.
موارد کاربرد اصلی
مننژیت باکتریال (حاد یا مزمن)
-
مننژیت قارچی یا سلی
-
بیماران با نقص ایمنی یا موارد مقاوم به درمان اولیه
-
پایش پاسخ به درمان در عفونت‌های شناخته‌شده
سیتولوژی CSF: شناسایی سلول‌های بدخیم
تعریف
سیتولوژی یا سل‌بلت بررسی میکروسکوپی سلول‌های موجود در CSF است با هدف شناسایی سلول‌های بدخیم. نمونه باید سریعاً (ترجیحاً ظرف ۱ ساعت) پردازش شود تا سلول‌ها سالم باقی بمانند.
کاربردها
-
تشخیص لپتومنینژئال کارسینوماتوزیس (متاستاز مننژها در سرطان‌های پستان، ریه، ملانوم و غیره)
-
شناسایی تومورهای اولیه سیستم عصبی مرکزی
-
پایش بیماران مبتلا به تومورهای شناخته‌شده برای درگیری مننژها
نکات کلیدی نمونه‌گیری و نگهداری
-
CSF باید در لوله‌های استریل مجزا برای بخش‌های مختلف آزمایشگاه ارسال شود:
-
بیوشیمی (پروتئین، گلوکز)
-
میکروب‌شناسی (کشت و رنگ‌آمیزی)
-
سلول‌شناسی (شمارش سلولی و سیتولوژی)
-
-
نمونه برای سیتولوژی باید بدون تأخیر بررسی شود تا کیفیت سلول‌ها حفظ شود.
تفسیر نتایج
| تست | یافته مثبت | تفسیر |
|---|---|---|
| کشت + رنگ‌آمیزی | رشد باکتری یا قارچ | تأیید عفونت؛ تعیین آنتی‌بیوتیک یا ضدقارچ مناسب |
| PCR/NAAT | شناسایی عامل ویروسی یا سخت‌رشد | کمک به تشخیص مننژیت ویروسی، سل یا قارچی |
| سیتولوژی مثبت | سلول بدخیم مشاهده شده | احتمال تومور یا متاستاز سیستم عصبی |
| سیتولوژی منفی ولی شک بالینی | عدم مشاهده سلول بدخیم | ممکن است نیاز به تکرار نمونه یا تصویربرداری تکمیلی باشد |
مزایا و محدودیت‌ها
مزایا
-
تشخیص دقیق نوع عفونت و تعیین درمان اختصاصی
-
شناسایی زودهنگام درگیری مننژها در سرطان
محدودیت‌ها
-
احتمال منفی کاذب در سیتولوژی، به‌ویژه در مراحل اولیه یا حجم پایین سلول بدخیم
-
کشت ممکن است پس از مصرف زودهنگام آنتی‌بیوتیک منفی شود
-
نیاز به پردازش سریع نمونه برای سیتولوژی
سؤالات متداول
۱) آیا همه بیماران نیاز به کشت CSF دارند؟
در موارد مشکوک به عفونت سیستم عصبی مرکزی، بله. در شرایط غیرعفونی، انجام آن بسته به نظر پزشک است.
۲) آیا سیتولوژی همیشه سلول بدخیم را نشان می‌دهد؟
خیر. در مراحل اولیه یا حجم کم سلول‌ها، ممکن است نتیجه منفی باشد و نیاز به تکرار آزمایش باشد.
۳) مدت زمان آماده‌شدن نتایج چقدر است؟
نتایج رنگ‌آمیزی ممکن است در همان روز آماده شود؛ کشت کامل ۲ تا ۷ روز و سیتولوژی معمولاً در همان روز یا روز بعد گزارش می‌شود.
جمع‌بندی
کشت و سیتولوژی CSF ابزارهای حیاتی در تشخیص عفونت‌های سیستم عصبی مرکزی و درگیری مننژها با تومورها هستند. اجرای دقیق مراحل نمونه‌گیری، ارسال سریع به آزمایشگاه و تفسیر نتایج در کنار یافته‌های بالینی و تصویربرداری، کلید تشخیص به‌موقع و درمان مؤثر است.
منابع :
Mayo Clinic Laboratories – Cerebrospinal fluid (CSF) culture
No. 45
۰۴/۰۵