سردرد یکی از شایع‌ترین شکایات بالینی است که می‌تواند ناشی از اختلالات اولیه مغز و اعصاب باشد یا به‌عنوان علامتی از بیماری‌های زمینه‌ای ظاهر شود. شناسایی نوع سردرد نقش کلیدی در انتخاب روش درمان و پیشگیری از پیامدهای جدی دارد.
برای طبقه‌بندی دقیق سردردها، پزشکان از سیستم بین‌المللی طبقه‌بندی اختلالات سردرد (ICHD-3) استفاده می‌کنند که شامل سه گروه اصلی است: سردردهای اولیه، سردردهای ثانویه و نورالژی‌های جمجمه‌ای.
سردردهای اولیه چیست؟
سردرد اولیه خود یک بیماری مستقل است، نه نشانه‌ای از بیماری دیگر. بیش از ۹۰٪ موارد سردردهایی که به پزشک خانواده مراجعه می‌کنند، در این دسته قرار می‌گیرند. طبق ICHD-3، چهار نوع اصلی سردرد اولیه عبارت‌اند از:
۱. میگرن
میگرن می‌تواند همراه با اورا (نشانه‌های عصبی گذرا مثل تاری دید یا گزگز دست و پا)، بدون اورا یا فقط اورا بدون درد باشد. اورا معمولاً قبل از حمله میگرنی اتفاق می‌افتد و قابل برگشت است.
۲. سردرد تنشی (Tension-type)
این نوع سردرد خفیف تا متوسط است، معمولاً دوطرفه بوده و با فشار یا استرس مرتبط است. ممکن است به‌صورت حمله‌ای (اپیزودیک) یا مزمن ظاهر شود.
۳. سفالالژی‌های خودمختار سه‌قلو (Trigeminal Autonomic Cephalalgias)
شامل سردرد خوشه‌ای (Cluster)، همی‌کرانیای حمله‌ای و سردرد SUNCT می‌باشد. این سردردها معمولاً شدید، یک‌طرفه و با علائمی مانند اشک‌ریزش و قرمزی چشم همراه هستند.
۴. سایر سردردهای اولیه
شامل سردردهای ناشی از سرفه، ورزش، یا سردرد خواب‌آور (Hypnic Headache) که در طول خواب شبانه بروز می‌کند.
سردردهای ثانویه چیست؟
سردردهایی که در نتیجه بیماری یا اختلال زمینه‌ای ایجاد شده‌اند، سردرد ثانویه نام دارند. اگر سردرد همراه با بیماری دیگر ظاهر یا تشدید شود—مثل تب، عفونت یا تروما—باید به سردرد ثانویه شک کرد.
سردردهای ثانویه در هشت گروه کلی طبقه‌بندی می‌شوند:
- ناشی از آسیب یا ضربه (مثلاً ضربه به سر)
- اختلالات عروقی (مثل خونریزی مغزی یا ترومبوز)
- اختلالات غیرعروقی درون‌جمجمه‌ای
- مرتبط با مصرف یا قطع مواد (دارو، الکل، مواد مخدر)
- ناشی از عفونت‌ها
- اختلالات هموستاز (مانند مشکلات انعقادی)
- درگیرکننده ساختارهای سر و گردن (مثل سینوزیت یا مشکلات گردنی)
- سردردهای مرتبط با بیماری‌های روانپزشکی
نوروآناتومی سردردهای اولیه: نقش عصب سه‌قلو
عصب سه‌قلو (Trigeminal nerve) که پنجمین عصب مغزی است، نقش اصلی در انتقال حس درد از صورت و جمجمه دارد. بخش جلویی سر و صورت توسط شاخه‌های چشمی، فکی و فکی‌پایین این عصب عصب‌دهی می‌شود.
بخش‌های پشتی سر و گردن نیز از طریق اعصاب گردنی فوقانی به مغز متصل‌اند و ارتباط نزدیکی با هسته‌های عصب سه‌قلو در ساقه مغز دارند.
مکانیسم درد در سردردهای اولیه
تحقیقات جدید نشان داده‌اند که سردردهای اولیه نتیجه فعال‌سازی گیرنده‌های درد (نوسیسپتورها) در مننژ، عضلات، پوست و رگ‌های خونی هستند. این تحریکات با تغییر در عملکرد سیستم‌های کنترل درد در مغز تشدید می‌شود.
نوروپپتیدهایی مانند سابتانس P، CGRP و نوروکینین‌ها در این روند نقش دارند. این ترکیبات باعث گشاد شدن عروق و التهاب عصبی شده و منجر به تشدید درد می‌شوند.
پدیده آلودینی و میگرن
در بیماران مبتلا به میگرن، محرک‌هایی که در شرایط عادی دردناک نیستند (مانند لمس یا حرکت آرام)، می‌توانند درد شدیدی ایجاد کنند. این حالت را آلودینی (Allodynia) می‌نامند. پالس‌های عروق یا مایع مغزی-نخاعی نیز می‌توانند باعث ایجاد درد شوند.
سایر تظاهرات سردرد
- درد در نواحی سینوسی یا پشت سر، به‌ویژه در میگرن
- تحریک عصب پس‌سری (Occipital nerve irritation) می‌تواند موجب سردرد در ناحیه پس‌سری شود
- علائمی مانند حساسیت به نور، صدا، تغییرات هورمونی یا آب‌وهوایی بیشتر به پاتوفیزیولوژی پیچیده‌تری اشاره دارند و نمی‌توان آن‌ها را تنها با مکانیسم‌های محیطی توضیح داد
نکات کلیدی در استفاده از ICHD-3
- سردرد را بر اساس ویژگی‌های فعلی بیمار (مخصوصاً در ۱۲ ماه گذشته) طبقه‌بندی کنید
- همه معیارهای تشخیصی باید برای رسیدن به یک تشخیص دقیق برآورده شوند
- یک بیمار ممکن است چند نوع سردرد هم‌زمان داشته باشد
- تشخیص صحیح به تعداد حملات، مدت زمان، شدت و علائم همراه بستگی دارد
جمع‌بندی
شناخت دقیق انواع سردرد و طبقه‌بندی آن‌ها نه‌تنها به انتخاب درمان مؤثر کمک می‌کند، بلکه می‌تواند از تشخیص‌های اشتباه و درمان‌های بی‌اثر جلوگیری کند. سیستم ICHD-3 ابزاری کارآمد برای پزشکان است تا سردرد را به‌درستی تحلیل و مدیریت کنند—به‌ویژه در مواردی که خطر وجود اختلالات جدی مانند تومور، خونریزی یا عفونت وجود دارد.
منبع: medmastery