زایمان، هرچند فرآیندی طبیعی است، اما از نظر فیزیولوژیک و روانی برای مادر یکی از شدیدترین موقعیتهای استرسزا به شمار میرود. این استرس میتواند از جنبههای روانی (ترس، اضطراب، درد) و فیزیولوژیک (افزایش فشار خون، ترشح هورمونهای استرس) بدن را تحتتأثیر قرار دهد. پژوهشهای نوین نشان دادهاند که هورمونهای ترشحشده در بدن مادر در زمان زایمان، مانند کورتیزول، آدرنالین و نورآدرنالین، از جفت عبور کرده و بر هورمونهای خون نوزاد تأثیر مستقیم دارند. این انتقال هورمونی گاهی منجر به تغییرات موقت در عملکرد متابولیکی یا هموستاز نوزاد میشود، به همین دلیل پزشکان پس از تولد آزمایشهای ویژهای برای بررسی تعادل هورمونی و متابولیک کودک انجام میدهند.
هورمونهای استرس در بدن مادر هنگام زایمان
هنگام زایمان، محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–آدرنال (HPA) مادر بهطور فعال تحریک میشود و باعث ترشح چندین هورمون کلیدی میگردد:
- کورتیزول (Cortisol):هورمون اصلی استرس که قند خون را بالا میبرد و به بدن برای مقابله با فشار کمک میکند.
- آدرنالین و نورآدرنالین:باعث افزایش ضربان قلب، فشار خون و انقباضات عضلانی میشوند.
- اکسیتوسین (Oxytocin): با وجود نقش در انقباض رحم، میتواند تعامل میان مادر و نوزاد را نیز تحت تأثیر روانی قرار دهد.
این ترکیب هورمونی، اگر بیش از حد یا طولانیمدت باشد، میتواند از طریق جفت وارد گردش خون جنین شود و واکنش فیزیولوژیک کودک را تغییر دهد.
تأثیر استرس زایمان بر هورمونهای خون نوزاد
پژوهشها نشان دادهاند که سطح برخی هورمونها در خون نوزادان مادران مضطرب یا دارای زایمان طولانیتر، تفاوت قابلتوجهی با نوزادان دیگر دارد:
۱. افزایش کورتیزول نوزادی
– عبور کورتیزول مادر از جفت باعث افزایش سطح کورتیزول در خون بند ناف نوزاد میشود.
– این افزایش ممکن است به افزایش قند خون و تغییر در تنظیم الکترولیتها منجر شود.
– کورتیزول بالا در نوزاد معمولاً گذراست و بهتدریج طی چند ساعت کاهش مییابد.
۲. افزایش آدرنالین و نورآدرنالین در خون نوزاد
– موجب تندی ضربان قلب، لرزش و افزایش فشار خون نوزادی بهطور موقت میشود.
– این پاسخ فیزیولوژیک کمک میکند نوزاد تطابق بهتری با شرایط خارج رحم پیدا کند، اما در موارد شدید ممکن است موجب اختلال در تعادل حرارتی و متابولیکی شود.
۳. کاهش موقت انسولین و افزایش گلوکز خون نوزاد
– به دنبال افزایش کورتیزول و آدرنالین، سطح گلوکز در خون نوزاد افزایش مییابد.
– این تغییر برای آمادهسازی بدن در لحظات اولیه زندگی طبیعی است، اما اگر شدید باشد، نیاز به پایش دارد.
آزمایشهای ضروری پس از تولد در نوزادان تحت تأثیر استرس مادر
پزشکان معمولاً در ساعات نخست زندگی نوزاد، برای بررسی اثرات هورمونی و متابولیک ناشی از استرس زایمان، چند تست حیاتی تجویز میکنند:
۱. قند خون (Blood Glucose Test)
– برای ارزیابی تأثیر کورتیزول و آدرنالین بر تعادل قند.
– انجام این تست در ۳۰ تا ۶۰ دقیقه اول پس از تولد و در فواصل منظم انجام میشود.
۲. الکترولیتها (Na, K, Ca, Mg)
– اختلال در تنظیم هورمونهای استرس ممکن است باعث توقف جزئی عملکرد کلیه و عدم تعادل سدیم و پتاسیم شود.
۳. سطح هورمونهای تیروئید (TSH و Free T4)
– استرس زایمان میتواند محور تیروئید–هیپوفیز نوزاد را تحریک کرده و سطح TSH را اندکی بالا ببرد. پایش این هورمونها برای اطمینان از عملکرد طبیعی غده تیروئید انجام میشود.
۴. تست کورتیزول سرمی نوزاد
– در صورت مشاهده نشانههایی مانند هیپوگلیسمی مکرر یا افت فشار خون، سطح کورتیزول خون بررسی میشود تا عملکرد محور آدرنال ارزیابی گردد.
۵. بررسی لاکتات و آمونیاک خون
– در نوزادانی که استرس شدید مادر یا زایمان طولانی داشتهاند، این تستها برای تشخیص اسیدوز متابولیک یا اختلال انرژی سلولی انجام میشود.
ارتباط استرس زایمان با سلامت طولانیمدت نوزاد
در شرایط معمول، افزایش گذرای هورمونهای استرس در نوزاد اثر منفی ندارد و حتی به سازگاری سریعتر نوزاد با محیط کمک میکند. اما در زایمانهای طولانی، همراه با درد شدید یا وضعیتهای پرهاکلامپسی، استرس مفرط ممکن است سبب:
– افزایش خطر نارسایی موقت آدرنال نوزاد
– بیثباتی در کنترل حرارت بدن
– تغییرالگوی خواب و تحریکپذیری بیشازحد در روزهای نخست تولد
– نیاز به تغذیه زودهنگام یا بررسی متابولیک دقیقتر
پایش و مراقبت پس از زایمان
برای نوزادانی که در معرض استرس زایمان بالا بودهاند، اقدامات زیر در ساعات ابتدایی تولد انجام میشود:
– بررسی علائم حیاتی (تنفس، ضربان، حرارت بدن) بهصورت منظم.
– تغذیه زودهنگام با شیر مادر برای حفظ قند خون و کاهش اثرات هورمونهای استرس.
– در صورت هرگونه اختلال در تعادل قند یا فشار خون، انجام سریع آزمایشهای تکمیلی توسط تیم پزشکی
پرسشهای متداول (FAQ)
آیا استرس مادر در زایمان به نوزاد آسیب دائمی میزند؟
خیر، در بیشتر موارد تغییرات هورمونی گذرا هستند و با مراقبت مناسب کاملاً بهبود مییابند. فقط در زایمانهای شدید یا پرهاکلامپسی نیاز به مراقبت ویژه است.
آیا تمامی نوزادان پس از زایمان باید تست کورتیزول بدهند؟
نه، فقط در صورت مشاهده علائم غیر طبیعی مانند افت قند خون، فشار پایین یا بیقراری شدید این تست انجام میشود.
بهترین راه کاهش اثر استرس زایمان بر نوزاد چیست؟
حمایت روانی مادر، حضور تیم زایمان حرفهای، و تغذیه زودهنگام نوزاد مهمترین راههای کاهش اثرات فیزیولوژیک استرس هستند.
جمعبندی
استرس زایمان پدیدهای طبیعی اما دووجهی است؛ از یک سو به فرآیند زایمان کمک میکند، و از سوی دیگر میتواند بر **هورمونهای خون نوزاد** اثر بگذارد. شناخت دقیق این اثرات، انجام آزمایشهای مناسب و مراقبت آگاهانه توسط پزشکان، تضمینکننده سلامت متابولیکی نوزاد در روزهای نخست زندگی است. بیشتر این تغییرات گذرا بوده و با تغذیه و مراقبت مناسب به حالت طبیعی بازمیگردند.
منابع :
۱. [Mayo Clinic – Maternal stress during labor and neonatal hormonal regulation]
No.90
۰۴/۰۷
