آزمایش روماتوئید فاکتور (Rheumatoid Factor یا RF) اغلب با آرتریت روماتوئید شناخته می‌شود، اما در واقع، حضور آن تنها به این بیماری محدود نیست. در برخی از واسکولیت‌های سیستمی، یعنی التهاب منتشر عروق خونی، مشاهده RF مثبت می‌تواند سرنخی مهم از فعال بودن التهاب، درگیری سیستم ایمنی هومورال یا حضور پیچیده‌های ایمنی در خون باشد. شناخت درست معنای RF مثبت در این زمینه، از اشتباهات تشخیصی و درمان‌های غیرضروری جلوگیری می‌کند.
RF چیست و چگونه در بدن تولید می‌شود؟
روماتوئید فاکتور نوعی آنتی‌بادی IgM است که علیه بخش Fc از IgG ساخته می‌شود. در حالت طبیعی، بدن نباید علیه آنتی‌بادی‌های خودش پاسخ دهد، اما در شرایط خودایمنی یا التهاب مزمن، این تعادل از بین می‌رود.
افزایش RF نشانه‌ای از فعال شدن سیستم ایمنی و تشکیل کمپلکس‌های ایمنی است که می‌توانند در دیواره عروق رسوب کنند و موجب التهاب شوند.
واسکولیت‌های همراه با RF مثبت
برخلاف تصور عمومی، RF فقط در آرتریت روماتوئید دیده نمی‌شود. چندین نوع واسکولیت سیستمی می‌توانند با RF مثبت همراه باشند:
۱. واسکولیت کرایوگلوبولینمیک (Cryoglobulinemic Vasculitis)
شایع‌ترین واسکولیت همراه با RF مثبت است. در این بیماری، کمپلکس‌های ایمنی حاوی IgM‑RF و IgG تشکیل می‌شوند و در سرما رسوب می‌کنند.
این رسوبات باعث التهاب عروق کوچک پوست، کلیه و اعصاب محیطی می‌شوند. در بیماران مبتلا به عفونت مزمن ویروس هپاتیت C (HCV)، RF معمولاً مثبت است و ارتباط مستقیمی با میزان کرایوگلوبولین‌ها دارد.
نشانه‌های بالینی آن عبارت‌اند از:
– پورپورای اندام تحتانی
– درد مفصلی و ضعف عضلانی
– افزایش فریتین و کاهش کمپلمان C4
۲. واسکولیت مرتبط با آرتریت روماتوئید (Rheumatoid Vasculitis)
در بیماران با آرتریت روماتوئید طول‌کشیده و RF خیلی بالا، التهاب مویرگ‌ها، آرتریول‌ها و نوریت محیطی ممکن است رخ دهد.
افزایش RF در این حالت، بازتاب گسترده‌ای از فعالیت خودایمنی شدید است. بیماران معمولاً علائمی چون:
– زخم‌های پوستی در انگشتان
– درد و گزگز در اندام‌ها
– درگیری عروقی مزمن پوست و عصب‌ها
را نشان می‌دهند.
۳. پلی‌آرتریت ندوزا (Polyarteritis Nodosa – PAN)
در این واسکولیت با اندازه متوسط عروق، RF می‌تواند به شکل خفیف مثبت شود، اما نه به دلیل خود بیماری، بلکه به‌علت تحریک ایمنی ثانویه. این ویژگی در بیمارانی که به عفونت مزمن مانند HBV مبتلا هستند، بیشتر دیده می‌شود.
نکات تشخیصی مهم در تفسیر RF
وجود RF مثبت در واسکولیت همیشه باید در کنار سایر یافته‌ها تفسیر شود. تکیه‌ی صرف بر RF می‌تواند گمراه‌کننده باشد.
پزشک هنگام تفسیر آن باید این عوامل را نیز لحاظ کند:
– RF بالا همراه با کاهش کمپلمان (C3 و C4) معمولاً نشانه وجود کمپلکس‌های ایمنی فعال است.
– در RF پایین با CRP بالا، احتمال واسکولیت عفونی بیشتر مطرح می‌شود.
– وجود آنتی‌بادی‌های ANCA در کنار RF مثبت ممکن است بیانگر واسکولیت ترکیبی یا هم‌پوشانی (Overlap Vasculitis) باشد.
هرچه RF بالاتر و ماندگارتر باشد، احتمال درگیری شدیدتر مخاط و بافت‌های عروقی نیز افزایش می‌یابد.
تفاوت RF مثبت در واسکولیت و آرتریت روماتوئید
در آرتریت روماتوئید، RF مثبت معمولاً همراه با آنتی‌بادی ضد CCP و التهاب مزمن مفصلی است.
اما در واسکولیت‌های سیستمی، RF بالا نشان‌دهنده فعالیت کمپلکس‌های ایمنی در جریان خون است نه التهاب مفصلی کلاسیک. به بیان ساده، در واسکولیت، RF «تابع» التهاب است، نه «محرک» آن.
رویکرد درمانی و اهمیت بالینی
RF به‌خودی خود هدف درمان نیست، بلکه نشانگر مسیر فعال ایمنی است. در درمان واسکولیت‌های RF مثبت، تمرکز بر ریشه‌های ایجادکننده التهاب است:
– درمان علت زمینه‌ای (مثل حذف HCV یا HBV)
– مهار تولید کمپلکس‌های ایمنی با داروهایی مانند ریتوسیماب یا کورتیکواستروئید
– کنترل التهاب سیستمیک با مهارکننده‌های IL‑۶ و TNF‑α
– پایش مداوم عملکرد کلیه، پوست و اعصاب
کاهش تدریجی RF در طول درمان، یکی از شاخص‌های بهبود ایمنی محسوب می‌شود.
پرسش‌های متداول
۱. آیا RF مثبت بدون علامت نیاز به درمان دارد؟
اگر علامتی از التهاب یا واسکولیت وجود نداشته باشد، درمان لازم نیست و فقط پیگیری منظم کفایت می‌کند.
۲. آیا ممکن است RF مثبت به‌دلیل عفونت ویروسی باشد؟
بله، به‌ویژه در عفونت‌های مزمن ویروسی مانند هپاتیت B و C، RF می‌تواند در اثر تحریک مزمن سیستم ایمنی افزایش یابد.
۳. آیا مقدار RF با شدت بیماری ارتباط دارد؟
در حالت کلی، سطح بالای RF ممکن است با روند فعال‌تر یا مزمن‌تر بیماری مطابقت داشته باشد، اما تشخیص همیشه باید با سایر شاخص‌ها همراه شود.
جمع‌بندی
RF مثبت در واسکولیت الزاماً نشانه بیماری روماتوئید نیست، بلکه در بسیاری از موارد، راهنمایی کلیدی برای شناسایی واسکولیت ایمنی‌کمپلکسی است.
شناخت دقیق منشأ آن، مسیر درمان و پیشگیری از آسیب اندام‌ها را روشن‌تر می‌کند.
در واقع، RF مثبت چراغ هشدار بدن است؛ نه صرفاً شواهد یک بیماری، بلکه انعکاس فعال بودن سیستم ایمنی در برابر تهدیدهای پنهان.
منابع:
– [Rheumatoid Factor (RF) Test – Mayo Clinic]
– [Cryoglobulinemic Vasculitis and RF – LabTestsOnline]
No.75
۰۴/۰۸